Jaaroverzicht 2011

In 2011 bestond De Natuurkalender tien jaar. Dit verslag geeft een overzicht van de resultaten die we het afgelopen jaar samen met tientallen organisaties en duizenden vrijwilligers en scholieren behaald hebben. U vindt ook informatie over een aantal nieuwe ontwikkelingen.

Het KNMI karakteriseerde 2011 als een zeer warm jaar dat gemiddeld over het land zonnig en vrij droog was. Het jaar kende echter opvallend droge en zeer natte tijdvakken. Het stelde de planten en dieren voor uitdagingen waar ze nog niet eerder mee te maken hadden gehad. De waarnemingen die door duizenden vrijwilligers en honderden scholieren het afgelopen jaar verzameld zijn in het kader van De Natuurkalender geven inzicht in hoe de timing van jaarlijks terugkerende verschijnselen in de natuur afweek ten opzichte van normaal. De normaal is in dit geval de periode 1940 tot en met 1968. De cijfers zijn nog voorlopig omdat ze alleen gebaseerd zijn op de waarnemingen die via Internet zijn doorgegeven. De op papieren formulieren doorgegeven waarnemingen moeten nog gedigitaliseerd worden.

Winter

December 2010 was zeer koud, maar werd gevolgd door een vrij zachte januari en een zachte februari. De vroege bloeiers als hazelaar en gele kornoelje, die symbool staan voor de voorlente, bloeiden twintig dagen eerder dan normaal. De roffel van de grote bonte specht werd de afgelopen tien jaar niet zo vroeg gehoord. De vinkenslag en het eerste gezang van de zanglijster waren vergelijkbaar met het gemiddelde van voorgaande jaren.

Lente

Door de normale temperatuur in maart liep de voorsprong in de natuur iets terug. Planten als hondsdraf en look-zonder-look bloeiden gemiddeld twee weken eerder dan normaal. De record droge en zonnige omstandigheden bij zeer hoge temperaturen in het vervolg van de lente zorgden daarna voor hoge tot zeer hoge pollenconcentraties van diverse boomsoorten waaronder de beuk. De planten bloeiden niet alleen vroeg, maar ook relatief kort, zoals de appel.

Voor insecten was het een geweldig voorjaar. Ze vlogen vroeg en waren talrijk. De vlinders werden een week eerder waargenomen dan het gemiddelde van de voorgaande tien jaar en bijna drie weken eerder dan in een normaal jaar. De kleine vos en citroenvlinder die beiden als vlinder overwinteren en als eerste in het jaar verschijnen, lieten de minst sterke vervroeging zien. De normale maarttemperaturen waren hier de oorzaak van. De vlinders die normaal pas in mei te zien zijn zoals de argusvlinder of de kleine vuurvlinder vlogen al in april doordat het uitzonderlijk zacht was. Het gevolg van de vervroeging was dat de jaarlijkse vlinderdip in plaats van in juni al in mei optrad.

Net als bij de vlinders lieten de libellen die later in het voorjaar verschijnen de grootste vervroeging zien. De altijd vroege vuurjuffer was dit jaar vier dagen eerder dan het gemiddelde uit de voorgaande zeven jaar. De weidebeekjuffer die de laatste jaren eind mei begin juni verschijnt, werd nu al rond 7 mei gezien, drie weken vroeger en nog niet eerder zo vroeg. Ten opzichte van het voorjaar van 2010, met de zeer koude meimaand, was de weidebeekjuffer zelfs vijf weken eerder.

De amfibieën verschenen vrijwel gelijk aan het gemiddelde van de afgelopen zes jaar. De normale temperatuur in maart zorgde ervoor dat de amfibieën gemiddeld tien dagen later waren dan na de zeer warme februari en maart in 2007 maar tien dagen eerder waren dan in 2006 toen maart juist koud was. De extreme droogte heeft vooral een invloed gehad op de voortplanting. Doordat veel voortplantingswateren opdroogden zijn eieren en kikkervisjes verdroogd. Of dat nadelige gevolgen heeft is nog onbekend.

Net als voorgaande jaren lieten de vogels in het voorjaar van 2011 maar weinig uitschieters zien. Een aantal langeafstandstrekkers zoals bonte vliegenvanger, koekoek, nachtegaal en boerenzwaluw kwamen tot bijna een week eerder terug dan het gemiddelde van de afgelopen tien jaar. Daar tegenover stond dat gierzwaluw, huiszwaluw en braamsluiper tot vier dagen later terug kwamen. Gemiddeld kwamen de langeafstandstrekkers vrijwel gelijk aan het gemiddelde van de afgelopen tien jaar terug. De waarnemingen aan vogels die tijdens de winter in Nederland blijven of naar Zuid-Europa trekken kwamen gemiddeld maar drie dagen eerder binnen dan het gemiddelde in voorgaande jaren.

Zomer

De zomerbloeiers zoals bosandoorn, grote kattenstaart en boerenwormkruid waren zeer vroeg. Alleen in 2007 bloeiden ze nog een paar dagen vroeger. De relatief koele juli en augustus hadden nauwelijks invloed op de ontwikkeling van vruchten. De vruchten van de wilde lijsterbes en de vlier waren ruim een maand eerder rijp dan normaal. De zeer grote hoeveelheid neerslag in juli kwam voor een goede ontwikkeling van de vruchten net op tijd. Door de combinatie van een extreem droog voorjaar met een zeer natte zomer lag het aantal graspollen in de zomer zo'n zestig procent lager dan gemiddeld in de afgelopen jaren. Dat was goed nieuws voor hooikoortspatiënten.

Herfst

De bladverkleuring en bladval waren gemiddeld dertien dagen later dan normaal. Vooral de zeer hoge temperaturen in september zorgden voor de vertraging. Door de combinatie van een zeer droog voorjaar en een zeer natte zomer kwam bij individuele bomen de bladverkleuring en bladval relatief vroeg op gang. Pas toen half oktober de minimumtemperatuur even rond het vriespunt kwam te liggen versnelde het proces van bladverkleuring zich. Naast meldingen van bladverkleuring en bladval kwamen bij De Natuurkalender relatief veel meldingen van najaarsbloei binnen van soorten als gele lis, fluitenkruid en bosanemoon en eind november zelfs bloeiende appels.

Winter

De winter begon erg zacht. Van begin december tot en met half januari lag de gemiddelde temperatuur op 6,6 graden Celsius. Dit is 0,4 graden hoger dan de gemiddelde temperatuur in een normale maart. Veel planten begonnen al te bloeien in december: sneeuwklokje, hazelaar, maar ook els en speenkruid. Sneeuwklokje bloeide gemiddeld op 13 januari, hazelaar op 11 januari. Beide zo'n drie weken eerder dan de afgelopen tien jaar en ruim een maand eerder dan normaal. In januari kwamen daar ook al eerste bloeimeldingen bij van soorten als sleedoorn, klein hoefblad, gele kornoelje en dotterbloem.

Ook scholen kunnen meedoen aan De Natuurkalender. Basisscholen en middelbare scholen kunnen deelnemen in het kader van het internationale GLOBE programma. Informatie voor middelbare scholen staat op www.globenederland.nl/natuurkalender. Voor basisscholen is er de website www.schoolbiologen.nl. Voor scholen in het Groen Onderwijs is er de mogelijkheid om mee te doen met het onderzoek naar teken en de ziekte van Lyme. Geïnteresseerde scholen kunnen contact opnemen met De Natuurkalender.

Op Natuurbericht.nl publiceert De Natuurkalender samen met meer dan vijftien natuurorganisaties dagelijks actuele nieuwsberichten uit de natuur. Vanuit De Natuurkalender hebben we in 2011 ruim 80 berichten op Natuurbericht.nl gepubliceerd. U kunt zich op de site aanmelden voor een dagelijkse of wekelijkse emailnieuwsbrief. Hierin staat een beknopt overzicht van de verschenen berichten. Het Natuurkalender team vormt ook de eindredactie van de website.

Samen met RAVON en De Vlinderstichting hebben we een Paddentrekvoorspelling ontwikkeld en met SOVON Vogelonderzoek Nederland een Eilegverwachting voor vijfendertig broedvogelsoorten.

Van 25 tot en met 28 mei 2011 werd de INSECTENexperience gehouden. Dit evenement was een groot succes! De deelnemers aan alle activiteiten waren erg enthousiast.
Op 25 mei werd de INSECTENexperience grandioos geopend. Ruim tweehonderd gasten genoten van deze avond in CineMec te Ede onder leiding van Arnold van Vliet. Ivo de Wijs, de Vliegkunstenaars, de professoren Willem Takken en Marcel Dicke vermaakten de aanwezigen met onder andere 3D-insectenfilms, cabaret en inhoudelijke bijdragen rond het centrale thema van de INSECTENexperience: 'Leef met lastige en leuke insecten!?'.
Op 26 mei kregen tachtig medewerkers van groen- en terreinbeheerders voorlichting over hoe om te gaan met lastige en leuke insecten in het openbaar groen.
Op 27 mei kregen zestig docenten een training hoe ze insectenlespakketten konden toepassen in de klas. Teken en de ziekte van Lyme, de eikenprocessierups, koolwitjes in de klas en het eten van insecten passeerden de revue. Aan het eind van de middag gingen de docenten de keuken in om zelf insectenhapjes te bereiden.

De INSECTENexperience werd zaterdag 28 mei afgesloten met een publieksfestival dat door zo'n achtduizend mensen werd bezocht. In tegenstelling tot de voorspellingen was het droog en liet het zonnetje zich zo nu en dan zelfs zien. Wel stond er een stevig windje, maar dit kon de pret niet deren. Grote insecten krioelden tussen het publiek. Jong en oud vermaakte zich met de kinderuniversiteit, insectenclinics, safari's naar insecten in de bodem, het water, de lucht en de vegetatie, het vlooiencircus, insecten eten, enzovoort.

In 2011 bereikten we een recordaantal mensen via kranten, radio en TV. Meer dan 450 krantenartikelen gaven aandacht aan onze resultaten. De absolute klapper was de Splashteller die we net voor de INSECTENexperience lanceerden. Splashteller.nl vraagt mensen door te geven hoeveel insecten ze na een autorit op hun nummerplaat aantreffen. Uit de eerste analyses blijkt dat in juni gemiddeld twee insecten per tien kilometer op de nummerplaat stranden. Dat lijkt niet veel maar alle auto's samen in heel juni rijden dan 133 miljard insecten dood. Deze resultaten zijn wereldwijd in de media gekomen. Het gevolg was dat diverse wetenschappers uit Amerika interesse toonden in de resultaten. Met dit soort gegevens krijgen we inzicht in hoe insectendichtheden variëren in ruimte en tijd. U kunt uw waarnemingen nog steeds doorgeven. We zijn vooral op zoek naar mensen die regelmatig vaste routes afleggen (bijvoorbeeld van en naar werk) en insecten willen tellen.

Hebt u hooikoorts doe dan mee met Allergieradar.nl door de mate van hooikoortsklachten die u ondervindt door te geven (1 geen klachten, 10 maximale klachten). De Natuurkalender gebruikt deze hooikoortsgegevens samen met het Leids Universitair Medisch Centrum om de hooikoortsverwachting te verbeteren en de overlast van hooikoorts te verminderen. Het is nu mogelijk om eenvoudig de eigen klachtenscores te vergelijken met de dagelijkse pollentellingen van het LUMC zodat u en uw arts meer inzicht krijgen voor welk pollen u allergisch bent. Als u dat weet dan kunt u nog beter gebruik maken van de dagelijkse verwachtingen van de Pollenplanner. De Pollenplanner geeft aan welk pollen u wanneer in uw regio kunt verwachten. Hebt u familie of vrienden met hooikoorts? Wilt u ze dan wijzen op Allergieradar?

De Natuurkalender verzamelt al sinds 2006 meldingen van tekenbeten en vangt met vrijwilligers van het IVN maandelijks teken op vaste locaties. In 2011 zijn een recordaantal teken gevangen. Op 28 maart lanceerde De Natuurkalender samen met het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) de website Tekenradar.nl. U vindt daar een tiendaagse verwachting van de tekenactiviteit voor elke locatie in Nederland. Iedereen met een tekenbeet en/of een rode ringvormige huiduitslag na een tekenbeet (erythema migrans) kan deze melden op Tekenradar.nl en meedoen aan onderzoek naar tekenbeten en de ziekte van Lyme. Mensen met een tekenbeet kunnen de teek na verwijderen naar het RIVM opsturen. Het RIVM onderzoekt (kosteloos) of de teek de Borrelia bacterie bij zich draagt. Deze bacterie kan de ziekte van Lyme veroorzaken. Deelnemers aan het onderzoek wordt gevraagd om in anderhalf jaar tijd elke drie maanden een korte vragenlijst in te vullen. Met dit onderzoek wil het RIVM te weten komen hoe vaak en onder welke omstandigheden de ziekte van Lyme ontstaat na een tekenbeet en hoe vaak dit leidt tot ernstige ziekte. Lees meer over de verwachting en het onderzoek op Tekenradar.nl.

Financiers in 2011

WURKS (Wageningen UR), MSD, Uyttenboogaart-Eliasen Stichting, Wageningen University & Research centre.

Betrokken organisaties

Wageningen University & Research centre, Stichting voor Duurzame Ontwikkeling, VARA's Vroege Vogels, SME Advies, De Vlinderstichting, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Zoogdiervereniging, Stichting RAVON, Stichting FLORON, Vogelbescherming Nederland, Leids Universitair Medisch Centrum, triptic, Biocontrole, IVN Consulentschap Drenthe, AOC Friesland, AOC Oost, Clusius College.

Planten

Vlinders

Libellen

Amfibieën

Vogels