Gevallen God in de mesthoop

Bericht uitgegeven door Stichting RAVON [land] op [publicatiedatum]

Het graven en spitten in mest- en broeihopen om uitgekomen eitjes van de ringslang te zoeken is een veelbezochte en populaire activiteit in de natuurbeschermingswereld. Slechts weinigen weten dat ze hiermee deelnemen aan een soort van eredienst voor een gevallen god. Recent onderzoek heeft aangetoond dat de ringslang in het heidense Europa als een goede huisgod werd beschouwd. Met de komst van het Christendom veranderde onze opstelling ten opzichte van de ringslang echter drastisch: van goede en onschuldige huisgod werd de ringslang getransformeerd tot de in- en inslechte basilisk, de Antichrist. In het net verschenen tijdschrift RAVON is het uitgebreide artikel te lezen.

Mest
Door heel Europa gebruiken ringslangen rottingswarmte voor incubatie van hun eieren. Naast natuurlijke plekken met broei zoals aangespoelde vegetatie en rottende boomstronken zijn dit vooral mesthopen, zaagselhopen, composthopen, speciale ringslangbroeihopen en andere warmtebronnen van menselijke herkomst. Archeologische opgravingen laten zien dat deze gebondenheid aan mest al vele duizenden jaren oud is; in de met mest en plaggen verstevigde vloeren van boerderijen en in mesthopen vanaf het Neolithicum (5300-2400 voor Christus) zijn op meerdere plaatsen resten van ringslangeieren en -wervels gevonden. De gebondenheid aan mest komt het sterkst naar voren in het noorden van Zweden waar de ringslang enkel kan voorkomen omdat de mens en zijn veeteelt daar zorgen voor mesthopen, de enige plekken waar de ringslang haar eieren succesvol kan laten uitkomen.

Goede heidense huisgod
In het voor-Christelijke, heidense Europa had de ringslang de status van goede huisgod. Verwijzingen hiernaar zijn nog terug te vinden in oude volksverhalen. Zo speelt de ringslang in volksverhalen uit de laat gekerstende Baltisch Staten een overwegend positieve rol en is het doden of verstoren van de ringslang taboe. Vooral voor de vroege veetelers was de ringslang zeer belangrijk. De gemakkelijk herkenbare en niet-giftige ringslang was onschadelijk voor het vee in wiens directe nabijheid de soort vaak werd gezien vanwege de voorkeur voor mest. Vee was in vroege landbouwgemeenschappen het belangrijkste bezit, in de eerste plaats omdat mest gebruikt werd om de akkers te bemesten. De ringslang werd als beschermer van het vee gezien: meer ringslangen duidde immers op meer beschikbare mest hetgeen direct gerelateerd was aan meer vee en dus aan meer rijkdom. Daarmee is ook de rol van de ringslang als vruchtbaarheidssymbool te verklaren.

Gevreeschde Christelijke basilisk
Met de kerstening van Europa is het ook afgelopen met de goddelijke status van de ringslang. De voorheen onschuldige en goede huisgod wordt getransformeerd in de gevreeschde basilisk, de antichrist. Zo wordt in de (vroeg)middeleeuwse literatuur vrijwel geen aandacht meer besteed aan de ringslang maar des te meer aan de niet-bestaande basilisk met veel aan de ringslang ontleende kenmerken (ontstaat uit in mest gelegde eieren, heeft een dodelijke adem/geur etc). Een mooi voorbeeld van interpretatio christiana (het veranderen van heidense gebruiken en symbolen naar een Christelijke betekenis).

Rehabilitatie
De ringslang en de mens hebben een gemeenschappelijke historie die vele duizenden jaren heeft standgehouden. Met de kerstening van Europa werd deze wederzijdse positieve band doorbroken en kwam de ringslang als basilisk in een kwaad daglicht te staan. Een meer rationele blik op de relatie mens-ringslang biedt echter kansen om deze historische band nieuw leven in te blazen. Aangezien de ringslang ook nu nog vooral buiten natuurgebieden voorkomt in het cultuurlandschap is het alleen al historisch gezien correct om juist in deze gebieden de ringslang te helpen middels de aanleg van eiafzetplekken (mesthopen). Door aanleg en onderhoud van speciale ringslangbroeihopen blazen we de historische band tussen mens en ringslang nieuw leven in en kunnen we de ringslang rehabiliteren!

Een wetenschappelijk artikel over de ringslang en de basilisk is verschenen in Environment & History. In RAVON 55 is een verkorte Nederlandstalige versie opgenomen.

Tekst: Rob Lenders & Ingo Janssen, RAVON
Foto's: Jelger Herder, RAVON
Figuur: afkomstig uit Belanger Frafton, 1998