Het belang van de enige Echte tonderzwam

Bericht uitgegeven door de Nederlandse Mycologische Vereniging [land] op [publicatiedatum]

Nu de winter zijn intrede heeft gedaan in grote delen van het land is het gedaan met veel soorten paddenstoelen. Wat overblijft werd de afgelopen dagen aan ons gezichtsveld onttrokken door een laagje sneeuw. Het meest in het oog springend zijn dan de houtzwammen. Vooral de grote overjarige houtzwammen mogen zich in deze periode van het jaar verheugen in een grotere belangstelling. Door zijn grootte en algemene voorkomen behoort de Echte tonderzwam tot één van de meest opvallende houtzwammen. Weinig mensen beseffen hoe belangrijk de Tonderzwam in het verleden is geweest. Het tempo waarin de moderne mens zich in de loop der tijd heeft kunnen ontwikkelen is mede te danken aan de Tonderzwam.

De echtheid van Echte tonderzwammen
De Echte tonderzwam is een meerjarige houtzwam die hoeden vormt met een breedte van maximaal 50 centimeter en een dikte tot 30 centimeter. Voor de duidelijkheid; er is maar één Echte tonderzwam (Fomes fomentarius). De eveneens in Nederland voorkomende Platte tonderzwam (Ganoderma lipsiense) en Dikrandtonderzwam (Ganoderma australe) behoren tot een geheel andere groep van houtzwammen met andere kenmerken. De hoefijzervormige vruchtlichamen van de Echte tonderzwam bezitten niet alleen dikker vruchtvlees maar bevatten ook een unieke, opvallende, bruinwitte, gemarmerde, myceliale kern. De myceliale kern is aan de achterkant vergroeid met de boom waarop hij zit. Met dit kenmerk is de Echte tonderzwam van andere houtzwammen te onderscheiden.

Zwakteparasiet en saprofyt
Als witrot veroorzakende zwakteparasiet is de Echte tonderzwam van oude en/of beschadigde bomen afhankelijk. Nadat de geïnfecteerde boom is gedood leeft hij nog een tijd als saprofyt op het dode hout. Zijn favoriete gastheren zijn Berk en Beuk op zand- en veengrond, en zeldzamer op boomsoorten zoals Eik, Populier en Linde. Op vitale onbeschadigde bomen zal hij niet of nauwelijks worden aangetroffen.

De Echte tonderzwam was voor 1970 een zeldzame soort in Nederland. Door een veranderde kijk op het bosbeheer waarbij meer dood hout in het bos werd getolereerd en meer oude bomen mochten blijven staan is de Echte tonderzwam de afgelopen 40 jaar sterk toegenomen.

Het belang van de tondeldoos voor de ontwikkeling van de moderne mens
De Tonderzwam heeft zijn Nederlandse naam te danken aan het materiaal dat hij leverde voor tondeldozen. De Tondeldoos is de voorloper van de lucifer. Onder “Tondel” wordt het licht ontvlambare materiaal bedoeld dat de tondeldoos bevatte. Voorbeelden zijn gedeeltelijk verkoold linnen, katoen, pluis van de lisdodde en zaagsel. Als het gedroogd maar snel brandde en lang bleef smeulen. Tondel afkomstig van de Tonderzwam bezit deze eigenschappen optimaal maar was niet altijd voorhanden en soms moest er naar alternatieven worden uitgekeken. Het gebruik van materiaal van de Tonderzwam als tondel was vooral favoriet als deze uit de eigen omgeving kon worden betrokken, maar werd ook wel via de handel verkrijgen.

Het gebruik van Tonderzwam voor het maken van vuur is van zeer oude oorsprong. De uitrusting van de circa 5300 jaar oude gletsjermummie ”Ötzi” die in 1991 in de Italiaanse ötztaler Alpen werd gevonden bevatte een stukje tonderzwam samen met stukjes pyriet waar vonken mee kunnen worden geslagen. Uit deze unieke vondst blijkt dat het belang van de Tonderzwam als leverancier voor tondel op z’n minst een periode omspant van 5300 jaar! Het is boven alle discussie verheven dat het tempo waarin de moderne mens zich in de loop der tijd heeft kunnen ontwikkelen te danken is aan de kennis van het maken, bewaren en transporteren van vuur. Dit kon allemaal mede dankzij de tondeldoos.

Tekst en foto’s: Martijn Oud, Nederlandse Mycologische Vereniging