Stoepplantje van de week: gewoon varkensgras

In 2020 stond gewoon varkensgras al niet te hoog in de ranglijst van de Eindejaars Plantenjacht: op de veertigste plek, na kruipende boterbloem en kleine veldkers. Zes keer werd een bloeiend exemplaar gezien. Dit jaar is het tot nu toe nog kariger: Waarneming.nl meldt het laatste bloeiende exemplaar in september 2021. Niet-bloeiende exemplaren tellen voor de plantenjacht niet mee. Misschien kunnen we van het stoepplantje van deze week beter een ‘stoepplantje van het jaar’ maken, want als één soort de term stoepplantje verdient is gewoon varkensgras het wel. Houd in 2022 eens bij wanneer u het eerste varkensgras (Polygonum aviculare) ziet, wanneer het bloeit, en probeer te ontdekken hoe de zaadjes eruit zien.

Goed bekeken

De bloemen van gewoon varkensgras zijn heel klein, met vijf bloemblaadjes. Deze zijn groenig wit, maar soms ook diep roze. Bekijk de bloemetjes eens met een loepje om te zien hoe mooi ze zijn. De stengels liggen plat op de grond, hebben knopen met vliezen en groeien vaak in de vorm van een ster vanuit de plaats waar ze ontkiemden. De plant is eenjarig, soms tweejarig. Hoe kleiner de zijtakken, des te kleiner ook de blaadjes die eraan groeien. De plant werd als varkensvoer gebruikt, vandaar de naam. 

Familie

Varkensgras is geen gras maar maakt deel uit van de duizendknoopfamilie. Een aantal veelgebruikte tuinplanten behoort tot diezelfde familie, maar ook boekweit, waarvan het meel voor poffertjes en pannenkoeken gebruikt wordt en waarvan de bloemen grootschalig voedsel bieden aan honingbijen. De gevreesde woekeraar Japanse duizendknoop hoort ook bij deze familie. Zo’n lastpak is varkensgras echter niet: het is maar klein en groeit op de meest bescheiden plekken. Gewoon varkensgras houdt van een lichte groeiplaats. De grondsoort maakt niet uit, als er maar flink wat stikstof en fosfaat in de bodem zit. Dat er veel gelopen wordt, is voor varkensgras een voordeel. Het is een van de algemeenste stoepplantjes. Vogels eten graag van de zaadjes. Misschien ziet u op het blad een schimmel, de eencellige varkensgrasroest - Uromyces polygoni-avicularis. 

Kunst

Varkensgras lijkt niet zo heel inspirerend voor kunstenaars, maar omdat we de vereniging van Botanisch Kunstenaars Nederland gevraagd hebben om stoepplantjes te portretteren, is er toch een mooie aquarel van gemaakt. Door niemand minder dan Dick Smit, die jaren bij de Universiteit Utrecht werkte en als freelancer een tiental jaren de rubriek ‘over Groei en Bloei gesproken’ in het tijdschrift van de Koninklijke Maatschappij voor Tuinbouw en Plantkunde illustreerde, en diverse tuinboeken. Toen Dick z'n keuze maakte, waren er niet veel planten meer beschikbaar. Zo kreeg hij het bescheiden varkensgras toebedeeld. Ook voor een ervaren tekenaar bleek dit nog een hele uitdaging: de groeiwijze van het plantje en het smalle, hoge formaat van het werkstuk vormden een lastige combinatie.

Dat formaat heeft een bijzondere reden: er komt een verzamelalbum, geïnspireerd door de aloude verkade-albums, en Dicks werk komt op een van de plakplaatjes terecht. Nog even geduld: in maart worden de werken tentoongesteld, mits het met corona dan toch eindelijk de goede kant op gaat. Het album zal ook dit voorjaar verschijnen.

Mocht u zich net als wij afvragen waarom de plant ‘gewoon varkensgras’ heet? Er blijken er meer te zijn: het zeer zeldzame strandvarkensgras (Polygonum maritimum), en het ook al behoorlijk zeldzame zandvarkensgras (Polygonum oxyspermum). Maar voor u de vindplaatsen van die zeldzaamheden opzoekt, eerst maar eens naar buiten: op jacht naar het gewoon varkensgras. Tot en met maandag kunt u alle soorten  bloeiende wilde planten nog aanmelden voor de Eindejaars Plantenjacht, en het hele jaar nog voor het stoepplantjesonderzoek. Enneh, de beste wensen en alle goeds voor 2022!

Tekst: Hortus botanicus Leiden
Foto's: KU Leuven; Zakgids Stoepplanten 
Overige afbeeldingen: Kaboem! & Esmée Winkel; Nathalie Tirion, Stoepplantjes kleurboek