Over treurtrips en hoe treurplekken groene kansen bieden

Een doorsnee reisgids over Nederland gaat al snel over de Amsterdamse grachten, de Keukenhof en de molens van Kinderdijk. Al die plekken zijn prachtig. Maar journalist Mark van Wonderen daagt ons in zijn vorig jaar uitgebrachte boek Treurtrips uit eens verder te kijken. Ook in dit aangeharkte land met bestemmingsplannen voor elke vierkante meter zijn er plekken die zich niets van de Hollandse regeldrift aan lijken te trekken. Plekken die zo mooi van lelijkheid zijn dat ze ontroeren. In Treurtrips nodigen kaarten met inspirerende fiets-, wandel- en scootmobielroutes uit om al deze plekken te verkennen. Met complete routebeschrijvingen en dit alles opgeschreven met veel humor en bijzondere en lezenswaardige anekdotes.

Plekken met rafelrandjes

Waar komt die fascinatie voor treurplekken vandaan? “Ik ben opgegroeid in het lieflijke Noord-Hollandse dorp Bergen in een overdosis schoonheid,” vertelt Van Wonderen. “Als kind keek ik daarom mijn ogen uit op weg naar een vakantiebestemming langs Luik of door het Ruhrgebied. Die rare flats en die industrie fascineerden mij. Het was anders dan al het andere. Sindsdien houd ik van plekken met rafelrandjes. Die hebben iets puurs en rauws, ze ademen het echte leven.”

Kijken waar je normaal aan voorbij kijkt

Met Treurtrips wil Van Wonderen mensen Nederland laten herontdekken. “Treurplekken vind je overal in ons land, eigenlijk wonderbaarlijk voor een aangeharkt land als Nederland,” stelt Van Wonderen. “Treurplekken zijn plekken die iets met mensen doen, een glimlach oproepen, ontroeren, verwonderen of verbijsteren. Ik noem het ook wel aandoenlijke treurnis. Zo trof ik in het Noord-Limburgse Horst in een straat met alleen gewone rijtjeshuizen in een tuin een Mongoolse ambassade. Even googlen en de bewoner bleek Dschero Khan, een Mongoolse prins en naar eigen zeggen een directe afstammeling van veroveraar Dzenghis Khan. Zijn verhaal is zo ongeloofwaardig dat het zonde is om het kapot te checken. Van zo’n ontdekking kan ik echt genieten.”

Lelystad: lelijk eendje van de Flevopolder

"De ontwerpen waren mooi," stelt Van Wonderen. "Lelystad zou, gelegen aan een baai uit het Markermeer verrijzen als het symbool voor de nieuwe maakbare wereld. De werkelijkheid was weerbarstiger. Het moest steeds goedkoper, fout werd op fout gestapeld en zo groeide Lelystad uit tot het lelijke eendje van de Flevopolder. Maar als experiment is het uiterst interessant. Juist die imperfecties maken het voor mij een plek om vol ontroering te koesteren, in ons hart te sluiten en zeer te beminnen."

Ook andere 'bedachte steden' staan in Treurtrips. Zoals het hoofdstuk over Almere, waarin Van Wonderen smakelijk vertelt over hoe reisschrijver Redmond O'Hanlon werd uitgenodigd om een boek over de stad te schrijven. "Je moet wel een heel rijk innerlijk leven hebben om op deze plek gelukkig te zijn," oordeelde de Darwin-kenner. Oud-hoogleraar bestuurskunde en gemeentekunde Wim Derksen stelt in een recensie van Treurtrips dat het enigszins zorgelijk is dat er een nauwe correlatie lijkt te bestaan tussen het aantal lelijke plekken en de mate van overheidsbemoeienis.

Maak kennis met het onbekende (en onbeminde)

Van Wonderen wil mensen kennis laten maken met de 'andere kant van Nederland'. "Ik vind het zo jammer dat al die toeristen steeds maar diezelfde geijkte plekken bezoeken. Drommen mensen reizen op zomerse dagen af naar Zandvoort om op het strand te bakken, maar verder dan de boulevard komen ze niet.” In Treurtrips staat de route Zwerven door Zandvoort die een heel andere kant van Zandvoort laat zien. Zo voert de route via winkelcentrum De Passage met winkels die strijden om de treurigste en minst uitnodigende voorgevel naar Circus Zandvoort, een van de mooiste lelijke gebouwen van Nederland.

Je vindt ook mooie treurtrips op plaatsen die je anders misschien niet zo snel zou bezoeken. Zo wijdt Van Wonderen een heel hoofdstuk aan onze Veenkoloniën die hij ziet als verstilde parels langs het kanaal. De weg voert via arbeiderswoningen langs kaarsrechte kanalen naar Hoogeveen. Daar staat het enige echte Henny Huisman Museum op een verlaten industrietrein.

Maar ook in een mooie historische stad als Amersfoort valt genoeg treurigheid te ontdekken. Tijdens de architectuursafari kun je een eeuw aan architectuurgeschiedenis in een dag ontdekken. Zoals Kattenbroek, de moeder der Vinex-wijken, de portiekflats in Meridiaan en de jarenvijftigwoningen in de wijk Jeruzalem. Deze zogeheten Airey-woningen zijn vernoemd naar een Engelse ontwerper die een methode ontwikkelde om met betonnen prefab-elementen snel en goedkoop vele wijken uit de grond te stampen. De woningen zijn nu mooi gerenoveerd, maar gelukkig maken de vele schots en scheef geplaatste Gamma-hekken volgens Van Wonderen veel goed.   

Treurige plekken voor bewoners vaak niet treurig

Van Wonderen vindt het opvallend dat veel bewoners van treurplekken deze plekken helemaal niet als een grote treurnis ervaren. Neem de buurt Rijnwijk in Arnhem. Een afbraakbuurt waarvan een deel van de huizen is dichtgetimmerd en een ander deel al is gesloopt. “Maar de bewoners voelen zich er prettig,” licht Van Wonderen toe. “Ze vinden het er gezellig, willen helemaal niet weg en pleiten er zelfs voor om het wijkje op de Monumentenlijst te zetten."

Of kijk eens naar winkelcentrum Schalkwijk in Haarlem. Een heerlijke treurplek met veel beton en omgeven met grauwe flats volgens Van Wonderen. "En een belangrijke ontmoetingsplek voor de ouderen in de omgeving. De gemeente Haarlem heeft helaas grootse plannen voor herbestemming. Maar waar moeten die ouderen elkaar straks ontmoeten? Hoe treurig zijn treurplekken als de mensen die er wonen zich er fijn voelen?”  

Alles van mooie lelijkheid is weerloos

Treurplekken moeten volgens Van Wonderen vaak plaatsmaken voor grootscheepse gemeentelijke vernieuwingsplannen. Niet voor niets stelt hij: 'Alles van mooie lelijkheid is weerloos.' "Zouden Circus Zandvoort, de bolwoningen in Den Bosch of de prachtige paddenstoel in Nijkerkerveen over honderd jaar nog bestaan?" vraagt Van Wonderen zich af. "Ik zie dit toch als iconische monumenten die een afspiegeling zijn van de periode waarin ze zijn gebouwd. "

Ook de grensgebieden waar sinds het Schengenverdrag de vervagende grenzen ook in het landschap terug zijn te zien, vindt Van Wonderen prachtig. "Wegkwijnende grenswinkeltje, cafés met namen als ‘De Grenspost’ waar de vergane glorie van afdruipt en lekker lelijke Belgische huizen. En die prachtige grenshuisjes in verlaten weilanden. Het zou toch mooi zijn als er iets van zo’n eeuwenoude scheidslijn bewaard blijft? En dat er plekken blijven bestaan die afwijken van het gangbare. Laten we zorgen dat niet alles buigt voor de sloophamer. ”

Pijnpunten

Treurtrips legt ook een aantal pijnpunten bloot. Falende architectuur en falend beleid. Oud-hoogleraar bestuurskunde en gemeentekunde Wim Derksen stelt in zijn recensie Treurig Nederland dat Treurtrips voer voor planologen is. Derksen stelt dat veel treurplekken voorkomen aan de randen van steden en onze landsgrenzen. Hoe mooi de binnensteden van Amsterdam, Dordrecht en Rotterdam ook zijn, de lelijke plekken van de stad zijn vaak schrijnend. Ook zijn er veel treurplekken in krimpgebieden in de uithoeken van ons land. Zoals in Zeeuws-Vlaanderen, Parkstad Limburg en de Veenkoloniën in Groningen en Drenthe. Vergeten door Den Haag en verlaten door bewoners. Gebieden waar de industrie dominant is of was. Zo zijn de mijnen in Zuid-Limburg en de strokartonfabrieken in de Veenkoloniën allang gesloten.

Groene kansen

Komen treurplekken ook in de natuur voor? "Tsja, dan denk ik toch aan afval, maar daar is niets moois aan," aldus Van Wonderen. "Maar ook bij sommige plekken die ik zelf beschrijf, heb ik een dubbel gevoel. Die echt schrijnende en vergeten plekken, die Derksen noemt, daar wordt niemand gelukkig van. Wellicht biedt het kansen om deze plekken met de natuur te verbinden. Zo geef je deze gebieden een nieuwe kans, blaas je er nieuw groen leven in zonder het historische karakter te verliezen." 

“Neem een voorbeeld aan onze oosterburen,” stelt hij. “Het Ruhrgebied heeft een groene transformatie doorgemaakt. Er is daar heel hard gewerkt om de natuur terug te brengen. Oude spoorlijnen zijn getransformeerd tot mooie autovrije fietspaden en er is enorm veel aan natuurherstel gedaan. Industriële attracties zijn slim verbonden met fietspaden. Voorwaarde is wel dat het niet té aangeharkt wordt. Zo vind ik het mooi dat in de industriële parken Landschapspark Duisburg-Nord en Zeche Zollverein een wildgroei is aan planten en struiken. Nog mooier is dat je zelfs in de planten de geschiedenis terugziet. Zo vind je er exotische planten die destijds met het ijzererts zijn meegereisd."  

In ons eigen land zijn ook eerste aanzetten te vinden. Zo is in ons eigen land het voormalige straalbedrijf Cuijpers heringericht als natuurgebied GrensPark Kempen-Broek. Ook verlaten industriële gebieden aan de randen van steden kunnen groene kansen bieden. Zo werd in Utrecht een oud industrieterrein aan de rand van het spoor getransformeerd tot circulair en creatief maakgebied: het Werkspoorkwartier. 

Zelf een treurtrip maken?

Kijk eens op Treurtrips.nl, de website van Mark van Wonderen. Nog leuker, maak zelf eens een Treurtrip. Hieronder enkele tips. Kom onderweg alvast in de stemming met de Spotify-playlist!

• Lelystad is volgens Van Wonderen een mooi instapmodel voor beginnende treurtrippers: heel veel treurnis op kleine schaal. Volg al wandelend (of met de scootmobiel) de route Lanterfanten in Lelystad. Bewonder het Agoratheater, de oranje diamant van Lelystad. Sla het winkelcentrum 't Lelycentre niet over. Of neem een kijkje bij spookstation Lelystad-Zuid. Daarna even ontspannen in de natuur? Bezoek Natuurpark Lelystad en misschien zie je wel een wisent, wild zwijn, edelhert, przewalskipaard of zelfs een eland. 
• Al iets gevorderd? Maak een mooie fiets-treurtrip langs het Noordzeekanaal. Ontdek IJmuiden, een rauwe en spannende havenstad met vervallen loodsen, ouderwetse havenkroegen en roestige vissersschepen. Loop eens door de volksbuurt Oud-IJmuiden. Of pak het pondje naar Velsen-Noord en fotografeer de arbeiderswoninkjes en de schoorstenen. Wist je dat er rond IJmuiden ook mooie natuurgebieden zijn? 
• Of ga genieten aan de grens. Ontdek in Gronau de sporen van de textielindustrie en bewonder het imposante complex Weiβe Dame, een prachtig en fotogeniek gebouw. Het staat al zo’n 25 jaar leeg en is een aanrader voor urban explorers. Of ontdek de grensovergang bij Denekamp. Krijg meteen een vakantiegevoel bij het vervallen wisselkantoortje en het Oost-Europees aandoende pand van drogisterij Medikamente Die Grenze. Tijd over? Bezoek het Aamsveen, een van de weinig overgebleven hoogveengebieden in West-Europa. 

Meer informatie?

Mark van Wonderen is journalist en schreef al eerder over plekken die andere mensen over het hoofd zien. Zo bracht Van Wonderen in 2018 zijn boek Chin.Ind.Spec.Rest: een verdwijnend Nederland fenomeen uit. Zo behoedde hij de 1100 Chinese restaurants die ons land nog telt, voor de vergetelheid. Voor radio Noord-Holland maakte hij de serie Spuugmooi en voor de Amersfoortse Courant de serie Mooi van lelijkheid.   

Tekst: Jeannine Brand, Atlas Leefomgeving
Foto's: Mark van Wonderen; Wikicommons