Levende doden #22: De korenwolf

Er was een tijd dat de korenwolf, formeel de Europese hamster, als plaagsoort beschouwd werd. Hij at immers van ons graan. Van Mao Zedong gaat het verhaal dat hij op zeker moment mussen als vijand van het volk afschilderde, omdat ze het koren roofden. De Chinese landbouwpolitiek zette zwaar in op pesticiden en met de mussen verdwenen ook de insecten. In Nederland brachten vers geknuppelde hamsters jarenlang geld op – niet omdat we ze opaten of iets met de vacht deden, maar gewoon omdat we ze dood wilden hebben. Dat is heel goed gelukt, al kwam dat niet zozeer door het knuppelen. De premies zullen vast een beetje geholpen hebben, maar ons landbouwbeleid, dat zo efficiënt mogelijk moest worden ingericht, is de belangrijkste oorzaak geweest.

Het is een bekend verhaal: schaalvergroting en kaalslag, alle akkers vierkant, pesticiden en mestinjectie, geen voedsel, geen winterstoppels, geen verstopplekken voor dieren. De rechtszaak om de korenwolf te beschermen, behoort tot de beroemdste natuurzaken in Nederland. Door de rechter gedwongen begon Nederland de korenwolf te beschermen. De laatste in het wild levende hamsters werden weggevangen, gefokt en teruggeplaatst en boeren gingen aan de slag met hamsterbeheer.

De aantallen namen toe, maar de praktijk bleek weerbarstig. De reservaten zijn klein, door klimaatverandering beschimmelen de voedselvoorraden die hamsters aanleggen, ze krijgen longontsteking en bij hevige regenval verdrinken hun jongen in de ondergrondse burcht. Dit speelt niet alleen in Nederland maar ook in Frankrijk en Duitsland – alleen in centraal Europa is misschien een bastion overeind te houden maar in Nederland zullen de hamsters zonder kweekprogramma verdwijnen.

Toch is het de moeite waard dit verhaal op een andere manier te lezen. Toen Frans Timmermans in 2016 als Eurocommissaris ‘deregulering’ ten strijde trok tegen de natuurbeschermingsregels organiseerde hij de REFIT, ook wel ‘fitnesscheck’ genoemd. Er volgde een EU-brede consultatie, een wetenschappelijke analyse en een communicatiecampagne waarbij de Nederlandse overheid zich vooral concentreerde op het verzamelen van zoveel mogelijk klachten over die vervelende regeltjes. Gelukkig mondde deze strategie uit in een totaal fiasco: de fitnesscheck werd de meest succesvolle consultatie van de EU ooit – alleen werd er opvallend weinig geklaagd. De meeste burgers, bedrijven en organisaties die eraan meededen, toonden zich warm voorstander van de natuurbeschermingsregels. Het meldpunt voor klachten over strijdige Natura2000-regels, kreeg helemaal geen meldingen.

De korenwolf geldt als exemplarisch voorbeeld. Jarenlang hebben landbouwlobbyisten geklaagd over hamsters die miljoenen aan belastinggeld kosten. De Nederlandse overheid spreekt de taal van de lobby en voerde de hamstercasus op als voorbeeld van hoe verschrikkelijk de regels waren. Maar voor burgers, organisaties en bedrijven was de korenwolf juist een succesverhaal. Eindelijk waren er duidelijke regels om de publieke belangen van een gezonde leefomgeving te beschermen.

De wetenschappelijke conclusie van de fitnesscheck was dat de regels weliswaar 'fit for purpose' waren, maar dat de implementatie beter moest. Daar komt de natuurherstelverordening vandaan. Alleen wettelijke verplichtingen bleken onvoldoende, er moet óók beleid zijn. Je zou het de dereguleringsparadox kunnen noemen: een kleine groep mensen met macht – maar zonder kennis van zaken – voert een lobby voor minder regels. Dat leidt tot meer regels, omdat blijkt dat er niet te veel, maar juist te weinig is geregeld.

Voor de korenwolven voldoet het hamsterbeheer niet, maar dat wil niet zeggen dat de inspanningen een mislukking zijn. Het landschap in Limburg is hersteld en de boeren, bewoners en toeristen genieten van een mooie en gezonde leefomgeving, waar de dikste bieten van de streek worden geoogst. Het ritselt er van de akkervogels: geelgorzen, grauwe gorzen, patrijzen, de zwaarste veldleeuwerikjongen ooit gemeten.

Met hermelijnen gaat het wel bijna overal slecht, behalve in weidevogelgebieden met een hoge waterstand en op de hamsterakkers. Ze bloeien op dankzij de extensivering die in gang gezet is voor de korenwolven. Dat is ook een reden om door te gaan met het fokprogramma. Het is een strategie om te kunnen blijven werken aan landschapsherstel. Al ziet een kleine groep mensen beschermde dieren vooral als hindermacht, gelukkig zijn er ook boeren die trots zijn op zoiets als hamsterbeheer en het nut inzien van handhaafbare regels.

Levende doden Geen land ter wereld weet zoveel van haar natuur als Nederland. Tegelijk gaat geen land ter wereld er zo slecht mee om. Omdat de overheid het systematisch laat afweten, is natuurbescherming afhankelijk geworden van de inzet van talloze vrijwilligers. Er zijn soorten die onmiddellijk uit Nederland zouden verdwijnen als zij hun inspanningen staken. Om de twee weken portretteert Sander Turnhout een planten- of diersoort voor wie ‘het lot van de dodo’ dreigt. Dit portret is ook verschenen op De Groene Amsterdammer.

Tekst: Sander Turnhout, SoortenNL
Beeld: SgH Vienna; Henk van Harskamp