Oprukkende parasiet zoekt naam

Opmars

In het natuurbericht van 23 april 2025 op Nature Today werd melding gemaakt van nare visparasieten. Het gaat om Isopoda (pissebedden) die zich aan vissen vastklemmen, vaak in de mondholte van de gastheer op de tong. De betreffende soort, Ceratothoa steindachneri, is sinds 1996 bekend van de Britse kust en sinds 2020 van de Belgische. Opvallend genoeg werden de eerste Nederlandse exemplaren ontdekt op de Wijting (Merlangius merlangus), terwijl zowel de Britse als Belgische parasieten steeds exemplaren van de Kleine pieterman (Echiichthys vipera) als slachtoffer hadden gekozen. Maar inmiddels blijken ook 'onze' Kleine pietermannen geïnfecteerd. De infectiegraad is zelfs al aanzienlijk.

Ook Nederlandse pieterman de pineut

De infectie van Wijting in ons land was een nieuwtje voor deze soort, maar het lag voor de hand dat ook Kleine pietermannen in ons land besmet zouden zijn of raken. Inderdaad duurde het niet lang voordat ook bij ons op die vis pissebedden werden gevonden. In de week na het verschijnen van het natuurbericht keek Mardik Leopold, samen met collega's van Wageningen Marine Research, speciaal naar ze uit tijdens de jaarlijkse visbemonsteringen op de Westerschelde. De parasiet bleek veelvuldig aanwezig op Kleine pietermannen, zowel op de staartwortel als elders op de buitenkant van het vissenlijf — soms zelfs met twee tegelijk op één vis. En ook op de tong van sommige pietermannen bleken exemplaren aanwezig (lang niet elke vis werd in de bek gekeken). Het onderzoek in de Westerschelde wordt uitgevoerd met de ankerkuil en is enerzijds van belang voor het herstel en het behalen van de instandhoudingsdoelen van Natura 2000 en de Kaderrichtlijn Water, en anderzijds voor de monitoring van de effecten van verdieping van de vaargeul in de Schelde. Van het Westerschelde-materiaal is ook materiaal bewaard voor opname in de collectie van Naturalis.

Hoge besmetting

De besmetting blijkt aanzienlijk. In Groot Brittannië werd tot 33 procent besmetting gemeten. In de zomer van 2024 bleek dat van de 200 in België bekeken vissen er 170 besmet waren (85 procent). Bij deze globale check van de vier monsterlocaties in de Nederlandse Westerschelde droeg ook een aanzienlijk deel van de gevangen Kleine pietermannen de parasiet bij zich (met zekerheid in elk geval tegen de 40 procent, mogelijk lag het werkelijke percentage zelfs nog hoger).

Nederlandse naam

In het eerdere artikel gebruikten we als aanduiding de naam 'Pieterman-tongbijter'. Tussen aanhalingstekens, aangezien deze parasitaire pissebed nog geen vaste Nederlandse naam heeft. Uit reacties op het artikel blijkt dat het 'tongbijten' erg tot de verbeelding spreekt. Maar hoewel deze soort een duidelijke voorkeur heeft voor de Kleine pieterman — en zich vaak op de tong daarvan vastbijt — kunnen ze dus ook op Wijting en vermoedelijk nog andere vissen voorkomen, en ze worden ook op andere delen van het lichaam van vissen gevonden. Bij het opvissen van verwante soorten is gebleken dat de parasieten, wanneer ze eenmaal op het dek lagen, de bek van hun gastheer snel kunnen verlaten. Vaak klemmen ze zich daarna aan de buitenzijde van de vissen vast, bijvoorbeeld aan de kieuwdeksels of op de staartwortel. Met dat alles ontstaat de vraag wat een goede Nederlandse naam is voor Ceratothoa steindachneri. Ook bij Naturalis (Nederlands Soortenregister) vroeg men zich dit af, waarna een interessante discussie op gang kwam.

Hoewel je in buitenlandse publicaties voor deze parasieten ook de naam 'fish lice' (visluizen) tegenkomt, is die naam al bezet door een andere groep — eveneens kreeftachtigen, maar geen pissebedden — uit de de familie Argulidae. Tot die groep behoort onder andere de karperluis (Argulus foliaceus). 'Onze' parasieten behoren tot een andere familie, de Cymothoidae. Daartoe behoort ook de verwante, maar niet in ons gebied levende, Echte tongbijter (Cymothoa exigua). Die soort hecht zich bizar genoeg niet alleen aan de tong van een vis, maar doet die tong zelfs afsterven en vervangt die in de loop der tijd met zijn eigen lichaam. Daarbij schijnen ze gebruik te maken van anticoagulantia (antistollingsmiddelen, onjuist vaak 'bloedverdunners' genoemd).

Oproep: meedenken

Pieterman-tongbijter, zoals gebruikt in het eerdere bericht, is zeker geen gekke optie voor een Nederlandse naam, maar ze zijn bij ons dus ook gevonden op Wijting en zitten niet uitsluitend op de tong. Ook Europese tongbijter of Atlantische tongbijter zou misschien een optie kunnen zijn. Of een heel andere naam. Wie helpt mee een goede naam vast te stellen? Mail uw voorstel naar anemoon@cistron.nl. Met de uiteindelijk gekozen naam wordt Ceratothoa steindachneri dan opgenomen in het Nederlands soortenregister. Vissers, onderzoekers, duikers en andere 'toeschouwers' kunnen dan veel makkelijker doorgeven dat ze al dan niet geplaagde vissen hebben gezien. Zo kan een eventuele toe- of afname van die plaaggeest ook beter in de gaten worden gehouden. Niet dat de besmette vissen daar zelf iets aan hebben overigens.

Tekst: Rykel de Bruyne en Peter Huwae, Stichting ANEMOON, Strandwerkgemeenschap 
Beeld: Ingeborg de Booijs, Wageningen Marine Research (leadfoto: een geïnfecteerde Kleine pieterman uit de Westerschelde)

Met dank aan Mardik Leopold, Ingeborg de Booijs en Lea Kornau van Wageningen Marine Research, Mervyn Roos van Rijkswaterstaat CIV en Guido Keijl van het Nederlands soortenregister, Naturalis Biodiversity Center