Nieuwe Rode Lijst Korstmossen langer door stikstof en dijkverzwaringen

Ongeveer eens in de tien jaar worden de Rode Lijsten van bedreigde plant- en diersoorten geactualiseerd door het Ministerie van LNV. Onlangs verscheen de nieuwe editie van de Rode Lijst Korstmossen, gemaakt op basis van natuurgegevens tot en met het jaar 2022. De nieuwe lijst vervangt de oude uit 2011. Van de 726 beoordeelde soorten staan er 385 op de Rode Lijst. Dat betekent dat veel soorten erg zeldzaam zijn of achteruitgaan.

Trendbreuk: soorten vaker bedreigd

Toen de vorige editie van de Rode Lijst Korstmossen in 2011 verscheen, was deze korter dan haar voorganger uit 1998. Korstmossen op bomen kwamen toen terug nadat de decennialange luchtvervuiling uit fabrieken en auto's substantieel verminderd was. In de nieuwe Rode Lijst zet deze trend niet door: enkele tientallen soorten hebben nu een hogere bedreigingscategorie gekregen. Wanneer we kijken naar de belangrijkste soorten, dan springen er twee groepen uit.

Leefgebied verdwijnt door dijkverzwaringen

De eerste groep bestaat uit korstmossen die groeien op de historische bekleding van natuursteen op zee- en rivierdijken en op zwerfstenen. Deze groep heeft een behoorlijke klap gekregen doordat grote oppervlakken natuursteen langs het Markermeer en de Afsluitdijk werden vervangen door asfalt en beton. Voor ongeveer vijftien soorten korstmossen betekende dit dertig proces verlies van het oppervlak aan leefgebied in Nederland. De BLWG voert bij dijkverzwaringen actie om historische steenbekleding te sparen of terug te brengen. Hoewel 'Building with nature' juist bij dijkverzwaringen veel wordt toegepast, worden voor korstmossen steeds de verkeerde keuzes gemaakt. En dat terwijl korstmossen op stenen dijken een groot deel van de biodiversiteit vormen.

Nog eens tien soorten van natuursteen namen af door andere oorzaken, waaronder vergrassing van steentaluds en overhangende bomen en struiken. De BLWG voert dit jaar samen met steun van waterschap en provincie beheermaatregelen uit op de Arkemheense zeedijk om leefgebied voor korstmossen te herstellen en de historische steenbekleding met graniet en basalt weer zichtbaar te maken.

Minder korstmossen door stikstof

De tweede groep korstmossen die het meest achteruitgaat zijn kenmerkende soorten voor eiken- en beukenschors. Deze vinden we vooral op laanbomen en in bossen op de zandgronden. Deze soorten zijn erg gevoelig voor ammoniak, de stikstofverbinding die afkomstig is uit de landbouw. Laanbomen in veehouderijgebieden kleuren geel van het dooiermos, maar de vroeger algemeen voorkomende soorten van laanbomen op het platteland, zoals eikenmos en baardmossen, zijn inmiddels een grote zeldzaamheid geworden. Alleen een sterke vermindering van de stikstofuitstoot kan het tij voor deze soorten keren.

Lichtpuntjes

Hoewel de Rode Lijst zich richt op bedreigde soorten, zien we in vergelijking met de Rode Lijst uit 2011 ook verbeteringen in bepaalde natuurtypen. Zo nemen korstmossen in jonge loofbossen en moerasbossen spectaculair toe. Hierbij gaat het om soorten die ongevoelig zijn voor stikstof en vaak een zuidelijke verspreiding hebben. Deze ontwikkeling zien we in bossen in heel Nederland, waaronder ook recreatiebossen die in de jaren zeventig en tachtig werden aangeplant rond de grote steden in de Randstad.

Ooit voor naaldbos kenmerkende soorten nemen recent toe, maar dan met een alternatieve groeiplek op hardhout. Het toepassen van hardhout in de openbare ruimte (fietsbruggen, hekpalen, vlonderpaden, bankjes en picknicktafels) kan deze soorten verder helpen overleven.

Rode Lijst

Jaarlijks actualiseert het Ministerie van LNV de Rode Lijsten van één of twee soortgroepen om een beeld te krijgen van het aantal bedreigde plant- en diersoorten in Nederland. Elders in de wereld wordt dit gedaan door de landen die deelnemen aan de Conventie van Bern, een internationaal verdrag voor de bescherming van biodiversiteit.

Brongegevens

Voor het opstellen van de Rode Lijst is gebruikgemaakt van de best beschikbare gegevens over de soorten. De belangrijkste bron zijn waarnemingen uit de Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF), die veelal door amateuronderzoekers zijn verzameld. Voor- en achteruitgang (trend) is nauwkeurig bepaald aan de hand van wetenschappelijk onderzoek, langlopende meetnetten van provincies en het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM), dat dit jaar haar 25-jarig bestaan viert.

Meer informatie

• Lees het hele BLWG-rapport 35 Basisrapport Rode Lijst Korstmossen 2022 volgens Nederlandse en IUCN-criteria, geschreven door Laurens Sparrius, Henk-Jan van der Kolk & Kok van Herk in 2023.
• Bekijk in welke gebieden veel bedreigde soorten voorkomen op NDFF Verspreidingsatlas - Botanische Hotspots.

Tekst: Laurens Sparrius en Henk-Jan van der Kolk, BLWG
Leadfoto: Henk-Jan van der Kolk, BLWG (Rood dijkzonnetje)
Figuur: BLWG