Jaaroverzicht 2008

In dit jaaroverzicht van De Natuurkalender leest u hoe het de Nederlandse natuur in 2008 is vergaan. Hoe was het weer? En hoe reageerden planten en dieren? Hieronder vindt u de belangrijkste punten vergezeld van tabellen met een gedetailleerd overzicht.

Het jaar 2008 was uit klimatologisch oogpunt gezien het zoveelste interessante jaar op rij. Met een gemiddelde temperatuur van 10,6 °C, tegen een langjarig gemiddelde van 9,8 °C was 2008 het twaalfde warme jaar op rij. Het jaar staat op een gedeelde negende plaats in de rij van warmste jaren sinds 1901. Alleen december was koud en september vrij koel. De maanden maart, augustus en oktober hadden vrijwel normale temperaturen. Februari, april, juni, juli en november waren allemaal warm en januari en mei waren uitzonderlijk warm met een gemiddelde temperatuur van meer dan drie graden hoger dan normaal.

De planten die in januari en februari in bloei kwamen (zoals de gele kornoelje, klein hoefblad, speenkruid en maarts viooltje) waren gemiddeld 39 dagen vroeger dan normaal. De normaal is hierbij het gemiddelde van ongeveer vijftig jaar geleden. Zelfs ten opzichte van het zeer vroege en nog warmere 2007 waren ze gemiddeld zes dagen eerder. Door de relatief normale weersomstandigheden in maart en april liep de opgedane voorsprong in de natuur vervolgens terug. De planten die dit jaar in maart en april in bloei kwamen of hun bladeren ontplooiden (bijvoorbeeld hondsdraf, pinksterbloem, brem en witte paardenkastanje) waren gemiddeld veertien dagen vroeger dan normaal, maar zeven dagen later dan in 2007. De planten die in mei bloeiden, zoals de margriet en de witte waterlelie, waren gemiddeld elf dagen eerder dan normaal. Door de extreem warme meimaand bloeiden de zomerbloeiers als sint janskruid, wilde peen, boerenwormkruid en struikheide achttien dagen eerder.

De start van vruchtenrijping van onder andere vlier en witte paardenkastanje lag door de vroege bloei en de warme zomer gemiddeld drie weken voor op schema. Door de koudere september en normale oktober verliepen de bladverkleuring en bladval weer meer in de pas met de normaal. Ze waren gemiddeld zo’n zes dagen later dan normaal.

Tabel 1: Overzicht van de bloei, bladontplooiing, vruchtenrijping, 50% herfsttint, volledige herfsttint en bladval van planten in 2008 in vergelijking met vroeger

Het begin van het vlinderjaar 2008 was compleet anders dan het jaar ervoor. In het begin van het jaar werden al vroeg exemplaren van de vlinderoverwinteraars zoals atalanta, citroenvlinder, dagpauwoog en gehakkelde aurelia gezien. En zelfs al enkele, als pop overwinterende, kleine koolwitjes. De piek van het verschijnen van de meeste vlinders was gemiddeld zes dagen eerder dan normaal. Bij vlinders, vogels, libellen en amfibieën wordt het jaar 2006 als normaal gebruikt, omdat het begin van 2006 klimatologisch overeenkwam met het gemiddelde van vijftig jaar geleden. In 2007 lagen de vlinders nog gemiddeld 25 dagen voor op schema.

De hoge temperaturen vroeg in het jaar en de vroege verschijning van vlinders met daarna een koudere periode kan nadelige gevolgen hebben voor vlinders. De achteruitgang van de dagpauwoog zou hier mee te maken kunnen hebben.

Tabel 2: Overzicht van de verschillen in de datum waarop de middelste eerste waarneming is binnengekomen van de verschillende vlindersoorten in 2001-2005, 2006, 2007 en 2008.

Van zeven libellensoorten hebben we sinds de start van de libellenwaarnemingen in 2004 voldoende waarnemingen om de ontwikkeling van jaar tot jaar te bekijken. In 2008 begon het libellenseizoen maar een paar dagen eerder dan normaal (het jaar 2006). In 2007 begon het seizoen nog twee weken eerder dan normaal. Aangezien de libellen pas in de loop van mei uit het water sluipen heeft de ontwikkeling geen voordeel gehad van de hoge temperaturen in januari en februari.

Tabel 3: Overzicht van de verschillen in de datum waarop de middelste eerste waarneming is binnengekomen van de verschillende libellensoorten in 2004, 2005, 2006, 2007 en 2008.

De langeafstandstrekkers zoals de blauwborst, de gierzwaluw en de grasmus waren gemiddeld een dag eerder dan normaal terug uit hun overwinteringgebieden. De overblijvers en de korte afstandtrekkers zoals de wilde eend (eerste jong), de tjiftjaf en de vink (beiden voor het eerst gehoord) lagen gemiddeld zeven dagen voor op het normale schema. Hieruit blijkt wederom dat vogels zich niet of maar in beperkte mate aanpassen aan de verschuivende seizoenen in ons land als gevolg van de stijgende temperaturen.

Tabel 4: Overzicht van de verschillen in de datum waarop de middelste eerste waarneming is binnengekomen van de verschillende vogelsoorten in 2006, 2007 en 2008.

De bruine kikkers waren in 2008 een maand vroeger wakker dan normaal. Door de relatief normale temperaturen in maart en april duurde het vervolgens vrij lang voordat er eieren werden aangetroffen. De eilegdatum lag gemiddeld maar elf dagen voor op normaal. Eind februari, begin maart vond de paddentrek plaats. Dit was zo’n twee tot twee-en-een-halve week vroeger dan normaal. De groene kikkers die als laatste verschijnen, waren maar een paar dagen vroeger dan normaal en werden in het water zelfs nog wat later dan normaal aangetroffen.

Tabel 5: Overzicht van de verschillen in de datum waarop de middelste eerste waarneming is binnengekomen van de verschillende amfibieënsoorten in 2005, 2006, 2007 en 2008.

2008 was het tweede jaar waarin het mogelijk was om waarnemingen van landbouwgewassen en fruit door te geven. Het aantal waarnemingen viel echter tegen. Hierdoor is het op dit moment nog moeilijk om harde conclusies te trekken. De bloei van pruim en peer, eind maart tot begin april, was iets vroeger dan in 2007. De appel bloeide pas eind april en was daarmee elf dagen later dan in 2007.

Het moment waarop de eerste snede van het gras voor kuilvoer gedaan werd was met een gemiddelde van 8 mei zo’n twee weken later dan het zeer vroege 2007.

Tabel 6: Overzicht van de verschillen in de datum waarop de middelste eerste waarneming is binnengekomen van de verschillende fruitsoorten in 2007 en 2008.

In 2008 hebben zich enkele honderden nieuwe waarnemers geregistreerd voor deelname aan De Natuurkalender. Het totaal aantal geregistreerde waarnemers komt hiermee op 7.400. Alleen al via de website zijn bijna 15.000 waarnemingen doorgegeven. Het aantal waarnemingen dat via de papieren formulieren is doorgegeven is nog onbekend. Waarschijnlijk hebben we ze ook nog niet allemaal ontvangen. Indien u nog ingevulde formulieren heeft, stuur deze dan naar ons op, ook al staan er maar enkele waarnemingen op. Ons adres vindt u onderaan deze nieuwsbrief.

Er is in 2008 maar één nieuwe soort aan het waarnemingsprogramma toegevoegd. Op verzoek van de Zoogdiervereniging VZZ is de hermelijn toegevoegd. We willen graag het moment weten waarop in het najaar de vacht begint te verkleuren en vervolgens wanneer de vacht helemaal wit is.

In 2008 heeft De Natuurkalender zich vooral op de volgende drie gezondheidsthema’s gericht:

• Teken in relatie met de ziekte van Lyme.
• Eikenprocessierups.
• Hooikoorts.

We willen voor deze drie thema’s in kaart brengen hoe verandering in weer en klimaat het seizoensritme en de populatiegrootte van teken, eikenprocessierupsen en hooikoortsplanten beïnvloedt, hoe deze verandering de gezondheid beïnvloedt en hoe de samenleving zich op de veranderingen aan kan passen. Dit doen we in samenwerking met een groot aantal organisaties. Voor elk van deze thema’s zijn we bij diverse overleggen betrokken. We speelden bijvoorbeeld een belangrijke rol in het oploopdebat ‘klimaatverandering en gezondheid’. Tijdens dit debat discussieerden allerlei vertegenwoordigers vanuit de gezondheidsector, wetenschap, beleid en natuurorganisaties met elkaar over wat we al weten over dit onderwerp, welke kennis nog ontbreekt en wat er moet gebeuren om ons beter voor te bereiden op mogelijke toekomstige veranderingen. Hieronder kort voor elk thema de belangrijkste ontwikkelingen.

Teek

Sinds de zomer van 2006 monitoren we met behulp van vrijwilligers van het IVN op ruim twintig plaatsen maandelijks het aantal teken op een vast traject van tweehonderd vierkante meter. Van de gevangen teken bepalen we welk deel besmet is met de Borrelia-bacterie die de ziekte van Lyme kan veroorzaken. Tijdens de week van de teek in het voorjaar brachten we de resultaten van 2007 naar buiten.

Het aantal met de Borrelia-bacterie besmette teken in Nederland varieerde in 2007 van nul tot dertien procent. In 2006 was dit nog 22 tot 29 procent. De afname is goed nieuws maar geen garantie dat het laag blijft. De besmettingspercentages variëren sterk van maand tot maand, zelfs op één locatie. Het is ons nog onduidelijk waardoor die variatie veroorzaakt wordt.

Er zijn weer een groot aantal tekenbeten gemeld via de website. Net als in 2006 bleek in 2007 een derde van de tekenbeten opgelopen te worden in de achtertuin, een zelfde aantal wordt opgelopen in het bos. De meeste tekenbeten worden dan ook opgelopen bij het wandelen en tuinieren.

Eikenprocessierups

De eikenprocessierupsen waren dit jaar tien dagen later dan vorig jaar. De timing was vergelijkbaar met de bladontplooiing van de zomereik. De rupsen waren dus mooi op tijd voor hun voedsel.

Uit de waarnemingen blijkt ook dat de rups zich weer verder naar het noorden van Nederland heeft uitgebreid. De noordelijkste waarnemingen lagen in de buurt van Dedemsvaart in Overijssel, waar hij de grens met Drenthe heeft bereikt. Meer naar het westen, in Noord-Holland, is hij nu ten noorden van Amsterdam te vinden. Uit ons onderzoek bleek dat de uitbreiding in de laatste jaren vooral door de hogere temperaturen in de maanden april, mei, juni, september en oktober kwam. Met de verwachte verdere stijging van de temperatuur zal de eikenprocessierups rond 2020 ook in Groningen voorkomen.

De Natuurkalender heeft meegeschreven aan het rapport “GGD-richtlijn medische milieukunde. De eikenprocessierups en gezondheid”. Het rapport bevat informatie over de gezondheidsklachten die de eikenprocessierups veroorzaakt en de rol van de GGD hierin.

Hooikoorts

Ook dit jaar waren de dagelijkse pollentellingen van zowel het Leids Universitair Medisch Centrum als het Elkerliek ziekenhuis op de website te zien. De pollentellingen geven aan wanneer de periode met hooikoortsklachten plaatsvindt. Tip: Als u op een bepaalde dag of in een bepaalde periode last hebt van hooikoorts kunt u met behulp van de pollentellingen proberen na te gaan van welke plantensoorten u precies last zou kunnen hebben.

In 2006 hebben we de toename van de hooikoortsplant ambrosia in Nederland op de kaart gezet. Na twee jaren met veel media-aandacht was de aandacht in 2008 minder. Er zijn mede daardoor beduidend minder ambrosiawaarnemingen binnengekomen. We vragen niet alleen de eerste bloeiwaarneming door te geven maar we willen elke locatie waar de plant wordt aangetroffen weten. In opdracht van de Plantenziektenkundige Dienst maken we een inschatting van hoe de plant zich in ons land in de toekomst verder kan ontwikkelen.

In samenwerking met de twee ziekenhuizen die de pollen tellen en het bedrijf Siemens Diagnostics hebben we een hooikoortskalender ontwikkeld die aangeeft wanneer welke pollen in de lucht verwacht worden. De kalender wordt verspreid onder huisartsen en de scholen die meedoen aan het Natuurkalender programma.

We hebben onze internationale samenwerking uitgebreid in het kader van het EUPOL-project waarin we met meer dan twintig landen samenwerken aan het bepalen van de productie, het vrijkomen, de verspreiding en de gezondheidseffecten van pollen in Europa. De Natuurkalender is voorzitter van één van de drie werkgroepen.

Vanaf het begin van het project hebben we lesmodules ontwikkeld voor basisscholen en middelbare scholen. In 2008 zijn de modules vernieuwd en uitgebreid. De Natuurkalender vormt één van de onderwijsmodules van het Globeprogramma. Op de website van Globe Nederland is een interessant Youtube filmpje te zien waarin het Globeprogramma wordt uitgelegd.

We hebben financiering vanuit het ministerie van LNV gekregen in het kader van de Regeling Innovatief Groen Onderwijs (RIGO) om de bestaande Natuurkalender educatiemodules geschikt te maken voor het groene onderwijs. Hierin werken we samen met AOC Friesland en AOC Oost. In voorbereiding hierop ontwikkelden we met financiering vanuit Wageningen Universiteit een ganzenmodule waarin onder andere de door Alterra gezenderde kolganzen Kees, Cas en Marco via de website met behulp van Google Maps te volgen zijn tijdens hun trek naar Siberië.

Op 20 maart 2008 zijn we gestart met de website Natuurbericht.nl. Biologen uit allerlei natuur- en onderzoeksorganisaties houden het publiek op de hoogte van wat er in de natuur gaande is en wat er de komende dagen en weken verwacht wordt. Natuurbericht.nl brengt dagelijks actuele korte toegankelijke, interessante en informatieve verhalen over onder andere vlinders, zoogdieren, amfibieën, reptielen, libellen, planten, dieren uit de zee en vogels.

De redactieraad van Natuurbericht.nl bestaat uit vertegenwoordigers van: De Natuurkalender, Stichting voor Duurzame Ontwikkeling, Wageningen Universiteit en Researchcentrum, De Vlinderstichting, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Zoogdiervereniging VZZ, Stichting RAVON, Stichting Anemoon, Stichting FLORON, Vogelbescherming Nederland en de Stichting VeldOnderzoek Flora en Fauna. De Natuurkalender is verantwoordelijk voor de eindredactie en de coördinatie van het project.

Tegelijkertijd met de lancering van Natuurbericht.nl is op www.google.nl/mijnklimaat een natuurbericht.nl gadget beschikbaar gekomen. Deze gadget staat daar samen met enkele andere groene gadgets. In de natuurbericht gadget worden de laatste natuurberichten en de natuurverwachtingen weergegeven. Bovendien kunt u via de natuurbericht gadget en via de Natuurkalenderwebsite de ganzentrek ‘live’ volgen in Google Maps.

Via www.google.nl kunt u een persoonlijke webpagina maken waar u deze gadget neer kunt zetten. Daarnaast kunt u kiezen uit vele honderden andere gadgets.

In 2008 hebben we het project ‘Klimaatverandering in de achtertuin’ afgerond. In dit project werkten we samen met IVN, Stichting Kinderboerderijen Nederland en De Kleine Aarde. Hiervoor zijn in heel Nederland meer dan honderd Nectarkroegen opgezet op kinderboerderijen en in heemtuinen. De Nectarkroeg is een soort bar die uitkijkt op een kleine tuin. Deze tuin is zo aangelegd, dat ze bepaalde insecten en vlinders aantrekt. Als het goed weer is, zullen er veel vlinders te zien zijn. Bij minder weer zullen er wellicht hommels op de bloemen zitten. Solitaire bijtjes zullen het bijenhotel in en uit vliegen. Bezoekers van de Nectarkroeg kunnen op formulieren aangeven welke vlinders er te zien zijn en welke planten bloeien. De formulieren worden opgestuurd naar de Natuurkalender en door ons verwerkt. Wij gebruiken deze voor onderzoek naar de invloed van klimaatverandering op de natuur. Ook in 2009 zullen de waarnemingsformulieren in de nectarkroegen blijven liggen en worden aangevuld, zodat bezoekers hun waarnemingen kunnen blijven doorgeven.

In 2009 werkt De Natuurkalender samen met IVN en Stichting Kinderboerderijen Nederland aan het project ‘Kijk! Nieuwe buren in de natuur’. De opwarming van de aarde gaat niet ongemerkt aan de Nederlandse natuur voorbij. Met ‘Nieuwe buren in de natuur’ laten we zien hoe onze natuur reageert op klimaatveranderingen. In klimaathuisjes zie je verschillende planten en dieren die verhuisd zijn. We verwelkomen ze als nieuwe buur, of nemen afscheid van ze. Tegelijkertijd hebben we voor tien soorten die zich in ons land als gevolg van klimaatverandering uitbreiden en tien soorten die verdwijnen ansichtkaarten gemaakt die mensen kunnen versturen. Binnenkort kunt u op verschillende locaties (voornamelijk bij kinderboerderijen en IVN centra) kennismaken met onze 'Nieuwe Buren in de natuur'.

Deze projecten maken deel uit van het HIER Klimaatprogramma, een landelijk programma waarbij meer dan veertig goede doelenorganisaties betrokken zijn. Het programma wordt gefinancierd door de Nationale Postcode Loterij. Het doel is om bij zoveel mogelijk Nederlanders het bewustzijn aan te wakkeren dat er iets aan klimaatverandering gedaan kan worden. Namelijk: door hier en nu op kleine en grote schaal te beginnen met oorzaken en gevolgen aan te pakken.

Op 3 juni is Arnold van Vliet, de coördinator van de Natuurkalender, gepromoveerd. Hij is nu dus doctor geworden: dr. ir. Arnold van Vliet!

Belangrijke conclusies in zijn proefschrift zijn:

• Uit analyses van fenologische waarnemingen blijkt dat tussen 1868 en 1988 geen structurele veranderingen zijn opgetreden in het moment van bloei, bladontplooiing en vruchtrijping.
• In de decennia na 1988 blijken bloei, bladontplooiing en vruchtrijping door de stijgende temperaturen echter gemiddeld twee weken eerder te beginnen dan twintig jaar geleden.
• Doordat de herfst nu twee weken later begint, is het groeiseizoen gemiddeld genomen een maand langer geworden dan voor 1990.
• Hooikoortspatiënten nemen te laat hun medicijnen in. Zij doen dat pas als de pollen in de lucht zweven, terwijl veel medicatie effectiever is als de patiënt al een aantal weken voor de start van het hooikoortsseizoen met het innemen van medicijnen begint.
• Klimaatverandering heeft, naast effecten op de volksgezondheid, ook grote consequenties voor landbouw, bosbouw en visserij. Wereldwijd moeten miljoenen mensen hun gedrag en gewoontes aanpassen aan de veranderende seizoenen. Deze aanpassing is mogelijk, maar alleen als wetenschappers actief samenwerken met het publiek, beleidsmakers, niet-gouvernementele organisaties, medici, media en het bedrijfsleven op het gebied van het monitoren, analyseren, voorspellen en communiceren van het moment waarop jaarlijks terugkerende verschijnselen in de natuur zich voordoen. Het Natuurkalendernetwerk dat in 2001 gestart is, en waar inmiddels meer dan 7.000 vrijwilligers en meer dan dertig organisaties bij betrokken zijn, laat zien dat zo’n samenwerking veel data, kennis en instrumenten oplevert, waarmee de samenleving kan inspelen op veranderingen in weer en klimaat.

Voor zijn promotie heeft Arnold onder andere gebruik gemaakt van de waarnemingen die door u, de waarnemers, zijn doorgegeven aan De Natuurkalender!

We hebben op verzoek van de organisatoren van de Tuinidee-beurzen op het themaplein “Leven in balans” in Zwolle, Den Bosch en Goes het werk van De Natuurkalender gepresenteerd. Verder stonden we met een stand op de “Dag van het platteland” in samenwerking met de Boerenbond en Welkoop winkels. En op de Veehouderijdagen in samenwerking met de Lyme patiëntenvereniging en het Laboratorium voor Entomologie (insectenkunde) van Wageningen Universiteit.

In 2009 gaan we in samenwerking met de website Natuurbericht.nl starten met een email-nieuwsbrief. In deze nieuwsbrief willen we u onder andere laten zien wat er op dat moment in de Nederlandse natuur gebeurt. Hiervoor gebruiken we onder andere het nieuws op Natuurbericht.nl. Het is de bedoeling dat u via uw persoonlijke pagina op de Natuurkalenderwebsite kunt aangeven of u deze nieuwsbrief wilt ontvangen en in welk type berichten u geïnteresseerd bent. De nieuwsbrief zal wekelijks verschijnen. Te zijner tijd hoort u hierover natuurlijk meer!

Financiers

• WURKS (Wageningen UR)
• HIER
• Ruimte voor Geo-Informatie
• Klimaat voor Ruimte
• Regeling Draagvlak Natuur, Ministerie van LNV
• Regeling Innovatief Groen Onderwijs, Ministerie van LNV
• Siemens Diagnostics
• Agri Retail

Betrokken organisaties

Vara’s Vroege Vogels, Wageningen Universiteit en Researchcentrum, Stichting voor Duurzame Ontwikkeling, De Vlinderstichting, SME Advies, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Zoogdiervereniging VZZ, Stichting RAVON, Stichting Anemoon, Stichting FLORON, Vogelbescherming Nederland, Stichting VeldOnderzoek Flora en Fauna, IVN Nederland, Stichting Kinderboerderijen Nederland, KNMI, Federatie van volkstuin-organisaties Noord-Nederland, AOC Friesland, AOC Oost.

Voor meer informatie en het opsturen van waarnemingen kunt u het volgende adres gebruiken:
De Natuurkalender
Leerstoelgroep Milieusysteemanalyse
Wageningen Universiteit
Antwoordnummer 30
6700 VB Wageningen
Tel: 0317 48 33 40 / 48 48 12
Email: natuurkalender@wur.nl
Internet: www.natuurkalender.nl

Voor informatie over het Natuurkalender lespakket voor scholen kunt u contact opnemen met:
SME Advies
Postbus 13030, 3507 LA Utrecht
Tel: 030 63 58 900
Email: globe@sme.nl

De fenolijn van Vara’s Vroege Vogels:
Tel: 035 67 11 338
Vermeld bij het inspreken van de fenolijn duidelijk de vindplaats (plaatsnaam en straat). Een aantal van de ingesproken waarnemingen wordt wekelijks geselecteerd voor de uitzending op zondagochtend tussen 8 en 10 uur op Radio 1.