Vette trekvogels vliegen ver

Eten, eten en nog eens eten. Trekvogels denken aan niets anders, tot ze soms wel twee keer zo zwaar zijn als normaal en alle energie uit dat voedsel hebben opgeslagen als vet. Zo bereiden ze hun reis voor naar het zuiden, waar ze overwinteren. Stel het je voor: in een paar weken tijd, twee keer zo zwaar worden als je nu bent! Voor mensen gruwelijk ongezond, maar voor vogels niet.

Vet is ideaal

Dat vet levert energie als trekvogels non-stop lange afstanden vliegen en onherbergzame gebieden – zoals woestijnen – oversteken. Vet is de ideale manier om energie in het lichaam te bewaren. Het is compact (dus gemakkelijk mee te dragen), geeft veel energie (om de vleugels te bewegen) en weinig afvalstoffen (waardoor de spieren minder snel verzuren).

Honger door de hormonen

In korte tijd zoveel vet opslaan dat je lichaamsgewicht verdubbelt, is echter geen gemakkelijk werkje. Om dat mogelijk te maken verandert het lijf van trekvogels soms op onvoorstelbare manieren voor en tijdens de trek. Het opvetten wordt aangestuurd door hormonen, die ook het eetgedrag veranderen. De vogels lijken plotsklaps onverzadigbaar.

Het lichaam verandert

De kanoet is een mooi voorbeeld van een vogel waarbij het hele inwendige lichaam verandert voor vetopslag. Zo is zijn maag extra groot tijdens het opvetten, om snel te kunnen schransen. Maar tijdens de lange vlucht van het noordpoolgebied naar Afrika, wordt zijn maag juist verkleind tot een minimum aan ruimte en gewicht. Onderweg eet hij toch nauwelijks, dus een grote maag is dan overbodige ballast. Het opgeslagen vet wordt via het bloed direct naar de spieren gevoerd.

Precies dik genoeg

Een vogel die onvoldoende opvet, komt tijdens zijn reis brandstof tekort en moet landen om te eten. Kanoeten doen dat in ons Waddengebied. Die tussenstops zijn nadelig, want de vogel verspeelt kostbare tijd. Nakomers beginnen namelijk vaak te laat aan hun nest, waardoor er niet genoeg eten meer is als hun jongen uit het ei kruipen.

Echter, een vogel die té vet wordt, is traag en vliegt minder snel op. Deze worden eerder gepakt door een roofdier. Vogels streven dus naar precies vet genoeg.

Tussendoor bijtanken

Er zijn ook trekvogels die het bescheidener aanpakken. Lepelaars bijvoorbeeld trekken stapsgewijs naar het zuiden en tanken tussendoor steeds even bij. Ze vliegen van moeras naar moeras, eten daar goed veel vis en leggen per keer ‘slechts’ een paar honderd kilometer af. Maar ook zij doen aan opvetten, alleen wat minder extreem.

Trekvogels in je tuin

Ook dichter bij huis zijn de tekenen van de aanstaande trek overduidelijk. Let er maar eens op. Zanglijsters en spreeuwen storten zich nu (of binnenkort) massaal op de struiken die al bessen geven – zoals vuurdoorn, vlier en Gelderse roos – want dat is ideaal trekvogelvoer. Ze kunnen per dag hun lichaamsgewicht aan bessen eten, net zo lang tot ze helemaal klaar zijn voor hun (bescheiden) trek naar Frankrijk of Zuid-Engeland.

Waarom trekken trekvogels ’s winters weg?

Vogels trekken ’s winters niet naar het zuiden om vorst en sneeuw te ontvluchten, want kou kunnen ze vaak best hebben, zolang ze maar genoeg eten. Uit voedsel halen ze namelijk de energie om warm te blijven. Het knelpunt is dus eten: ’s winters kruipen de insecten diep weg en zijn de dagen kort, dus is er minder zoektijd. Veel vogels trekken dan zuidwaarts, omdat voedsel vinden daar door de hogere temperatuur gemakkelijker is.

Er zijn vogels die altijd trekken (gierzwaluw), vogels die altijd hier blijven (huismus) en vogels die ieder jaar opnieuw bepalen wat ze doen (roodborst, lijster en spreeuw). Welke trek-strategie vogels kiezen, hangt af van de weersomstandigheden, hun leefwijze en favoriete voedsel. Insecteneters zullen doorgaans vaker zuidwaarts trekken dan zadeneters.

Tekst: Vogelbescherming Nederland
Beeld: Martin Hierck (leadfoto: kanoet); Jelle de Jong; Koos Dansen