Denk er wat poedersuiker bij en je hebt een heerlijke oliebol, maar deze paddenstoel die in de eerste helft van de vorige eeuw vrij algemeen was, staat nu als bedreigd op de Rode Lijst. Vroeger verbrandden bosarbeiders vaak houtresten in het bos om onder andere koffie te zetten en warm te blijven. Bosarbeiders van die tijd noemden de Oliebolzwam (Rhizina undulata) heel toepasselijk de koffievuurtjeszwam, want deze kwam telkens weer tevoorschijn waar men een vuurtje had gestookt. In Engeland werd koffievuurtjes stoken dan ook streng verboden omdat er een kans bestond dat deze wortelparasiet het hele naaldbos zou aantasten.
Naaldbossen en vuur
De Oliebolzwam heeft zijn naam te danken aan zijn vorm en uiterlijk. De wetenschappelijke geslachtsnaam Rhizina verwijst naar de wortelvormige uitgroeisels en undulata naar het golvende karakter. Afgeleid van het Griekse rhiza voor ‘wortel’ en Latijnse undulata voor ‘golvend’. Doorgaans wordt de soort gevonden van juni tot januari met een piek rond september.
De Oliebolzwam kun je op twee verschillende plekken vinden, op plekken waar een brand heeft gewoed en in naaldbossen. Op brandplekken waar naaldbomen aanwezig zijn, kan de soort massaal tevoorschijn komen doordat de wortels waar deze paddenstoel op parasiteert, beschadigd zijn geraakt door de brand. In naaldbossen waar geen vuur is geweest, komt de soort veel minder vaak voor. Ook hier kan hij op wortels van naaldbomen parasiteren, maar laat hij zich zeker niet altijd massaal zien. De Oliebolzwam is over het hele noordelijke halfrond – met uitzondering van Groenland – verspreid en komt ook voor in het zuidelijke deel van Afrika en op Madagaskar.
Een meelifter op de Oliebolzwam
Op de Oliebolzwam zelf kan een heel klein bekervormig paddenstoeltje voorkomen dat in 2010 voor het eerst in Nederland is aangetroffen. Het betreft een soort van het geslacht Houtskoolbekertjes (Anthracobia): het Oliebolhoutskoolbekertje (Anthracobia rehmii). Verschillende soorten Houtskoolbekertjes zijn van brandplekken bekend, zoals het Gewoon houtskoolbekertje (Anthracobia melaloma) dat zijn voeding onttrekt aan de houtskool die tijdens een brand is ontstaan. Ze groeien op verbrande bodem en hout, maar het Oliebolhoutskoolbekertje heeft een hele andere groeiplaats, namelijk op de Oliebolzwam zelf. Ook in ons omringende landen wordt deze soort op oliebolzwammen gemeld. Het bijzondere is dat de soort pas sinds 2010 in ons land bekend is, terwijl de Oliebolzwam vroeger best algemeen was in Nederland.
Tekst: Ronald Morsink, Paddenstoelenonderzoek Nederland
Beeld: Hans Post; Ruud van Middelkoop