Muggen en westnijlvirus

De melding van het westnijlvirus in Nederland in de zomer van 2020 roept vragen op bij het Nederlandse publiek omtrent de risico’s en de kansen op verdere verspreiding. Hieronder gaan we in op de rol van de steekmug in de overdracht van dit virus. De mug is namelijk geen simpele ‘vliegende injectienaald’, maar een organisme waar sommige ziekteverwekkers handig gebruik van maken om van vogel naar dier of mens over te springen.  

In 2020 is er zowel in wild gevangen vogels als in steekmuggen in de omgeving van Utrecht het westnijlvirus aangetoond. Dat betekent dat deze vogels en muggen virusdeeltjes bij zich droegen op het moment dat ze gevangen werden. Sommige vogels worden er ook daadwerkelijk ziek van. De vondsten suggereren dat het virus circuleert tussen vogels en muggen die deze vogels bijten. Daarnaast toonde identificatie van zeven patiënten met neurologische klachten veroorzaakt door infectie met het westnijlvirus aan dat het virus ook kan overspringen van vogel naar mens. De vondst van een patiënt in de regio Arnhem bevestigt dat de ziekte zich verder verspreid heeft dan de regio Utrecht.

Welke ziektes?

We kennen allemaal wel een paar ziektes waarvan we weten dat deze door steekmuggen worden overgedragen. De bekendste is waarschijnlijk malaria, dat met name in Afrika een hoge ziektelast veroorzaakt, maar ook in het begin van de vorige eeuw een probleem was in Nederland. Pas in 1970 is Nederland officieel malaria-vrij verklaard door de Wereldgezondheidsorganisatie. Een ander voorbeeld is Zika, dat in 2015 plotseling de kop op stak in Zuid-Amerika en met name zo’n impact had omdat het leidde tot ernstige geboorteafwijkingen bij baby’s (microcephalie, ofwel een verkleinde hoofd- en hersenomvang). Daarnaast zijn veel mensen bekend met dengue of knokkelkoorts, vaak omdat zij daarvan hebben gehoord tijdens een reis naar Azië of omdat ze iemand kennen die de ziekte heeft meegenomen na een bezoek aan een tropisch vakantieoord. Deze voorbeelden zijn veelal een ‘ver van mijn bed show’, omdat het gevaar niet direct om de hoek ligt.   

Ziekteverspreiding via bloedzuigende muggen

Virussen kunnen op velerlei manieren naar mensen worden overgedragen. Van de verkoudheidsvirussen weten dat het via kleine druppeltjes gaat waar je mee in aanraking komt, met name na hoesten of niezen. Sommige virussen kun je via besmet voedsel binnenkrijgen, terwijl andere seksueel overdraagbaar zijn (bijvoorbeeld HIV). Het westnijlvirus is een virus dat door steekmuggen kan worden overgedragen tijdens het bloedzuigen. Alhoewel er ook andere vormen van overdracht mogelijk zijn (zoals bloedtransfusie of via moedermelk), is in het geval van een infectie met het westnijlvirus de steekmug de belangrijkste overdrager.

De overdrachtscyclus van het westnijlvirus is bijzonder en is net wat anders dan van andere bekende door muggen overgedragen virussen, zoals Zika en dengue, vanwege de belangrijke rol van vogels. Wanneer steekmuggen het virus oppikken uit vogels en vervolgens mensen bijten, kunnen zij besmet raken. Ook andere dieren zijn gevoelig, en met name paarden lopen verhoogd risico op een ernstig ziektebeeld met mogelijk fatale gevolgen. Bij mensen verloopt een infectie met het virus in ongeveer 80% van de gevallen zonder symptomen. Een kleine 20% ontwikkelt griepachtige klachten (koorts, hoofdpijn en spierpijn) en zo’n 1% ontwikkelt ernstige, neurologische klachten, zoals hersen- of hersenvliesontsteking. Voor verdere medische details verwijzen wij u door naar de website van het RIVM.

De mug als boodschapper

Zodra een mug geland is op ontblote huid, gaat zij met haar steeksnuit op zoek naar een geschikt plekje om een bloedvaatje aan te prikken. Deze steeksnuit is een bijzonder orgaan. Het zijn eigenlijk de lippen en kaken van de mug die zich hebben ontwikkeld tot een lang, stekend ‘naaldje’. Wat nu bijzonder is aan dit naaldje, is dat het eigenlijk twee kanaaltjes omvat: een groter kanaal om het bloed op te nemen en een kleiner kanaaltje om speeksel me uit te spugen. De vrouwelijke mug injecteert namelijk een beetje speeksel in haar gastheer. Dit speeksel omvat een cocktail aan stofjes die er voor zorgen dat de bloedvaatjes wat verwijden en dat het bloed minder makkelijk stolt. Dat maakt het gemakkelijker voor de mug om het bloed naar binnen te zuigen.

Het bloed bevat verschillende bouwstoffen voor de mug om te investeren in haar eitjes. Met andere woorden, het bloed wordt gebruikt voor het laten rijpen van het nageslacht. Na een aantal dagen is dat proces afgerond, en zal het vrouwtje haar eitjes afzetten op een geschikte plek met stilstaand water. De larfjes die in dit water uitkomen, groeien vervolgens op in dit water door zich te voeden met de bacteriën en algen hier aanwezig zijn.

Als de gastheer geïnfecteerd is met een virus, kan dit virus met de bloedmaaltijd worden opgenomen. Dit virus komt dus in de maag van de mug terecht. Voor de meeste soorten virussen is dit een doodlopende weg. Zij bezitten niet het juiste bouwplan om de cellen van de maagwand van de mug te infecteren, of de mug neutraliseert het virus met haar voorgeprogrammeerde immuunsysteem. Een aantal soorten virussen, zoals het westnijlvirus, heeft deze barrière wel weten te overwinnen en gaat zich vermenigvuldigen in de maagwandcellen van de mug. Als de virussen vervolgens weer uit deze cellen breken, komen ze in de rest van het muggenlichaam terecht via het hemolymf: het ‘bloed’ van de mug. Als deze virussen vervolgens bij de speekselklieren aankomen, kunnen deze klieren, en daarmee het speeksel zelf, ook geïnfecteerd raken. Bij een volgende beet kunnen deze virusdeeltjes meeliften en zo bij een volgend slachtoffer worden binnengebracht. En daarmee is deze cirkel rond.

Hoe vang je een mug?

De meeste mensen hebben slechte ervaringen als het gaat om het vangen van muggen. Zodra we ’s nachts het irritante gezoem horen en het licht aandoen om de dader op te sporen, lijkt het wel alsof de mug als sneeuw voor de zon is verdwenen. Waarschijnlijk heeft ze snel de landing ingezet en zich verstopt in een donker hoekje waar je haar niet kunt traceren. De volgende ochtend tref je misschien een dik, met bloed gevoed exemplaar aan, en bij sommigen eindigt deze mug dan als rode vlek op de muur. Maar hoe kun je nu een mug op een goede manier vangen, zodat deze intact blijft en dus waardevol voor onderzoek? Het antwoord is simpel: met een muggenval. De uitvoering ligt echter wat gecompliceerder. De meeste muggenvallen maken gebruik van stoffen die de hongerige vrouwtjesmuggen naar een plek lokken waar ze in een val gezogen kunnen worden. Deze lokstoffen zijn gebaseerd op menselijke geurtjes, want het is namelijk een geurspoor wat de mug volgt om onze ontblote armen of benen te vinden en vervolgens aan te prikken. Het gaat daarbij om mengsels van stofjes zoals ammonia, melkzuur en vluchtige vetzuren. Alles bij elkaar heeft dit een beetje een zweetluchtje en dat vinden ze heerlijk. In ons onderzoek aan de Wageningen Universiteit worden deze vallen onder andere gebruikt om te bekijken waar welke muggen voorkomen en in welke dichtheden. Uiteindelijk hopen we met deze informatie een betere inschatting te kunnen maken aan welke risico’s we blootgesteld zijn in de toekomst. Daarnaast geven de resultaten inzicht in hoe we ons zelf beter kunnen beschermen en hoe we onze leefomgeving zodanig inrichten dat de mug zo goed als geen kans meer krijgt.