David de Gorter, pionier in plantenland
FLORON
Was het kijken naar planten in de tijd van De Gorter slechts weggelegd voor enkele gegoede burgers, nu is het een passie die vele honderden natuurliefhebbers delen. Dit danken we niet in het minst aan de beschikbaarheid van een goede Flora, een boek waarin alle in Nederland voorkomende planten worden beschreven en determinatiesleutels het mogelijk maken een onbekende plant op naam te brengen. De basis voor de eerste Nederlandse Flora met sleutels, De Flora van Nederland van Oudemans (1859-1862), is al in de 18e eeuw gelegd door David de Gorter.
David de Gorter werd op 30 april 1717 geboren in Enkhuizen. Hij vertrok op achtjarige leeftijd met zijn familie naar de Hanzestad Harderwijk. Hij trad er in de voetsporen van zijn vader en werd hoogleraar geneeskunde. Toen al bleek zijn grote liefde voor het plantenrijk, gestimuleerd door zijn vriendschap met Linnaeus. Samen trokken ze erop uit om de flora rond het vissersdorp aan de Zuiderzee te verkennen. En daar zag de eerste Flora van David de Gorter het licht, de Flora Gelro-Zutphanica (1745), het resultaat van twee jaar botaniseren in Gelderland.
Na een intermezzo in Sint-Petersburg, waar vader en zoon De Gorter optraden als lijfarts van tsarina Elisabeth van Rusland, vestigde hij zich in Wijk bij Duurstede. Daar bracht David zijn tweede vaderlandse Flora uit, de Flora Belgica (1767). In deze nieuwe Flora, betrekking hebbend op ruwweg het huidige Nederland, bezigt de auteur voor het eerst in ons land de door Linnaeus in 1753 geïntroduceerde (en nog steeds gebruikte!) binomiale naamgeving van soorten. In de voorberichten maakt David steeds dankbaar melding van mensen die plantenmateriaal hebben aangeleverd. Ook toentertijd was de Flora-auteur al aangewezen op de medewerking van vrijwilligers. Bijzonder is dat in deze Flora, evenals de voorgaande in het Latijn gesteld, ook hier te lande gebruikte volksnamen worden vermeld, een eerste teken dat de auteur niet alleen de wetenschappelijke wereld, maar ook de ‘gewone man’ wilde bereiken.
Na een tussenstop in Haarlem, verhuisde het gezin naar Zutphen. Hier kwam Davids Flora VII Provinciarum (1781) tot stand, zijn meest complete Flora van de noordelijke Nederlanden, inclusief Zeeland. De derde Nederlandse Flora bestreek een kleiner gebied, maar beschreef meer plantensoorten. Natuurlijk kreeg David weer hulp van plantenvrienden uit de regio, onder wie vader en zoon Van Rouwenoort van de Ulenpas bij Hoog-Keppel, gepassioneerde plantenliefhebbers met wie hij al jaren bevriend was. En in datzelfde jaar, twee jaar voor zijn dood, bracht David ook nog de Flora Zutphanica uit, een handleiding voor zijn Zutphense botanische vrienden. David wilde er een breder publiek mee bereiken dan met zijn vorige uitgaven. Vermelding van regionaal gebezigde plantennamen en aanduiding van biotopen en groeiplaatsen in de landstaal versterkten dit karakter.
In de 19e eeuw zette de drang naar verdergaande popularisering van de botanie door, maar de vraag: hoe wetenschappelijk moet een Flora zijn? is tot op de dag van vandaag actueel en plaatst de huidige Flora-auteurs nog steeds voor dilemma’s. Het twistpunt ‘wel of geen afbeeldingen’ is al meer dan een eeuw geleden in het voordeel van de geïllustreerde Flora beslecht. Tegenwoordig is verwantschap op basis van DNA-onderzoek van toenemend belang voor de plantentaxonomie. De eerste resultaten van deze ontwikkeling werden al zichtbaar in de 23e editie van Heukels’ Flora. En daarbij zal het wellicht niet blijven.
Met dit natuurbericht gaat het themajaar van start. In de komende maanden zullen we regelmatig nieuwsberichten uitbrengen waarin een opmerkelijk feit uit 300 jaar planten kijken centraal staat.
Tekst: Guust de Vries
Foto's: Hans Dekker, Saxifraga; Wellcome Library; Flora Belgica