Exotische landplatwormen rukken op in Europa

Exotische landplatwormen uit tropische gebieden worden steeds vaker aangetroffen in Nederland en andere delen van Europa. Dit kan problemen opleveren voor ander bodemleven, en daardoor een verstoring geven in het ecosysteem. Om die reden zijn er recent drie landplatwormensoorten toegevoegd aan de Europese Unielijst van invasieve exoten. Dit betekent dat de lidstaten maatregelen moeten nemen als ze zich vestigen. 

Recent onderzoek van een internationaal team van biologen van Naturalis, Universiteit Hasselt, Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen in Brussel en het Muséum National d'Histoire Naturelle uit Parijs onderbouwt de urgentie hiervan. De onderzoekers brachten de verspreiding van niet-inheemse landplatwormen uit twee groepen in kaart. Vooral de snelle opkomst van de grote gevlekte landplatworm door heel Europa baart zorgen.

Blaadjesdier

De grote gevlekte landplatworm (Obama nungara) komt oorspronkelijk uit Argentinië. In 2020 werd het eerste exemplaar voor Nederland gemeld uit een tuincentrum in Gilze. Dat is niet gek, want landplatwormen verspreiden zich over de hele wereld door mee te liften met de potplantenhandel. Als je plantjes koopt in een tuincentrum zou er dus best een landplatworm onder kunnen plakken. In de jaren daarna liepen de meldingen gestaag op, en inmiddels staat de teller op ruim honderd locaties waar de worm gevonden is. De geslachtsnaam Obama komt uit een inheemse Braziliaanse taal en betekent zoiets als ‘blaadjesdier’. De soort is dus niet vernoemd naar de Amerikaanse oud-president Barack Obama.

Landplatwormtaxonoom Sytske de Waart van Naturalis: ”Doordat de onderzoekers van Universiteit Hasselt van meerdere exemplaren het DNA hebben bepaald, weten we dat er sprake is van meerdere introducties van deze soort in Nederland. Maar er kwam ook nog een verrassing uit: een landplatworm die was aangezien voor een Obama nungara bleek een Obama anthropophila te zijn. Dat is ook een soort uit Zuid-Amerika, en tot nu toe niet bekend uit Europa. We weten niet of deze schadelijk is – de enige waarneming is in een kas. Overigens is de grote gevlekte landplatworm tot nu toe in Nederland alleen in de bebouwde omgeving (tuincentra en tuinen) gevonden, en nog niet in de natuur.”

Hamerhoofden

De andere groep landplatwormen die in dit onderzoek is meegenomen, zijn de hamerhoofdplatwormen. De meldingen hiervan in Nederland vallen in het niet bij die van de grote gevlekte landplatworm. De meerlijnige hamerhoofdplatworm (Diversibipalium multilineatum) is recent gemeld van twee plaatsen in Nederland, in tuinen, maar lijkt zich niet verder te verspreiden. Nederland is de noordelijkste plek in Europa waar deze soort voorkomt. Zijn familielid, de hamerhoofdplatworm (Bipalium kewense) is alleen nog maar in kassen gevonden, met een tussenpoos van elke keer een paar decennia, sinds in 1912 de eerste in Artis opdook. In andere Europese landen is Bipalium kewense succesvoller – in Zuid-Europese landen wordt hij al veel gevonden, gewoon buiten in de tuin. Met de opwarming van de aarde zou deze grens de komende decennia wel eens op kunnen schuiven.

Unielijst

Zowel Obama nungara als Bipalium kewense zijn recent door de EU opgenomen in de Unielijst met schadelijke invasieve soorten. Sytske licht toe: ”Er zijn schadelijkere uitheemse landplatwormen dan deze twee soorten. Die zijn gelukkig nog niet in Nederland gesignaleerd. De reden dat ze toch op de Unielijst zijn gezet, is omdat het beide succesvolle verspreiders zijn die zich goed kunnen handhaven buiten hun originele habitat. Ze eten regenwormen en slakken en zijn moeilijk te bestrijden als ze zich eenmaal gevestigd hebben. De kans is dus aanwezig dat ze net zo schadelijk kunnen worden als de al bekende schadelijke soorten. En voorkomen is ook hier beter dan genezen.”

Nederland als doorvoerhaven

Volgens de onderzoekers is het mogelijk dat Nederland, als marktleider in de internationale handel in planten, een belangrijk knooppunt is voor de verspreiding van deze platwormen. Nederland importeert veel sierplanten, en exporteert nog eens een factor vijf meer. Als potplanten hier een tijd blijven om door te groeien voor ze verder reizen, is dat ideaal voor de meelifters zoals landplatwormen. In de beschermde vochtige en warme omgeving van kassen kunnen ze populaties vormen, en zich van daaruit verder verspreiden. Sytske: ”Het is natuurlijk speculatief want er is nog geen onderzoek gedaan naar de rol van Nederland in de verspreiding van landplatwormen. Maar gezien bovengenoemde feiten is het een aannemelijk scenario. Recent zijn er enkele gevallen bekend van landplatwormenvondsten waarin Nederland genoemd werd als land van herkomst. Deze platwormen zaten in hortensia-snijbloemen en in een lading mos die naar Israël was uitgevoerd, en in taxus die naar Noorwegen ging.”

Wat kun je doen?

Het is belangrijk de verspreiding van exoten in kaart te brengen zodat er tijdig maatregelen genomen kunnen worden. Geef waarnemingen van landplatwormen door via Waarneming.nl of FlatwormWatch. Tip voor bij het zoeken: landplatwormen zitten overdag onder stenen, stukken hout of voorwerpen als gieters en zakken potgrond op koele, vochtige plekken in je tuin of kas.

Meer informatie

• Artikel: Going Dutch: European distribution of non-native land flatworm species belonging to Geoplaninae and Bipaliinae with focus on the Netherlands.
• Artikel: An unknown terrestrial planarian Microplana or Rhynchodemus encountered in a commercial shipment of Mosses from the Netherlands to Israel (pdf: 1,6 MB).
• Kamerbrief over uitbreiding Europese Unielijst 2025 (Exotenverordening). 
• Natuurbericht: De opkomst van exotische landplatwormen in Nederland zet door.

Tekst: Sytske de Waart, Naturalis Biodiversity Center; Maarten Vanhove, Universiteit Hasselt; Nikol Kmentová, Universiteit Hasselt & Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen; Jean-Lou Justine, Muséum National d'Histoire Naturelle
Beeld: Maurits Waaijenberg (leadfoto: Obama nungara); De Waart en collega's; Roy Kleukers, EIS; Sytske de Waart, Naturalis Biodiversity Center