De opkomst van exotische landplatwormen in Nederland zet door

Landplatwormen (Geoplanidae) zijn (vaak) afgeplatte, wat slijmerige wormen zonder segmenten. Anders dan regenwormen, die duidelijk gesegmenteerd zijn. Ze lijken soms op naaktslakken, maar zijn goed te onderscheiden, want naaktslakken hebben korte steeltjes met ogen, tentakels genoemd. Naaktslakken hebben ook een verdikte huid, de mantel, waar zich de ademopening bevindt. Overdag verstoppen landplatwormen zich op donkere, vochtige plekken – onder potten, tussen houtblokken en onder plastic, zoals gieters, worteldoek of speeltoestellen. ‘s Nachts komen ze tevoorschijn om te jagen op onder andere bodemdieren, zoals slakken en regenwormen.

Exotische landplatwormen vallen vaak op door hun lengte, kleur of patroon. Een voorbeeld is de grote Australische geelstreep (Caenoplana variegata) die, de naam zegt het al, groot is en een brede gele streep met twee dunne donkere lijnen op zijn rug heeft.

Hoe komen ze in Nederland terecht?

Niet alle landplatwormen zijn nieuwkomers. In Nederland leven enkele inheemse soorten, die meestal klein en onopvallend van kleur zijn. Maar de laatste jaren worden er steeds vaker exotische landplatwormen aangetroffen. Deze glibberige dieren komen oorspronkelijk uit verre gebieden zoals Nieuw-Zeeland, Australië, Azië en Zuid-Amerika en verspreiden zich nu over bijna alle continenten. De grote gevlekte landplatworm – afkomstig uit Zuid-Amerika – is in 2020 voor het eerst gezien in Nederland en wordt ook al in verschillende andere Europese landen aangetroffen, zoals in onze buurlanden België en Duitsland.

Maar hoe komen ze zo ver van huis? Landplatwormen verspreiden zich waarschijnlijk via de handel in potplanten en potgrond. Ze liften mee met planten naar de andere kant van de wereld. Vervolgens kunnen ze ongemerkt meekomen met een plant uit het tuincentrum en wanneer de plant in de tuin wordt geplaatst, is er kans dat ze zich daar vestigen. Het is nog onzeker in hoeverre landplatwormen zich in Nederland op eigen kracht kunnen verspreiden.

Waarom is onderzoek nodig?

Sinds enkele jaren proberen onderzoekers van de Radboud Universiteit en EIS Kenniscentrum Insecten inzicht te krijgen in de verspreiding en de mogelijke effecten van deze exotische landplatwormen in Nederland. Dit doen ze met behulp van waarnemingen die worden gedaan door burgerwetenschappers. Iedereen die een landplatworm vindt, kan dit melden bij de wetenschappers, bijvoorbeeld via Waarneming.nl. Omdat weinig mensen hebben gehoord van landplatwormen, worden waarnemingen mogelijk niet gemeld. Hoe meer mensen exotische landplatwormen herkennen en melden, hoe meer we leren over het gedrag en de verspreiding van deze soorten. Deze kennis is van belang omdat exotische landplatwormen mogelijk een risico vormen voor onze natuur. Bijvoorbeeld omdat de landplatwormen bodemdieren, zoals regenwormen, eten. Regenwormen zijn essentieel voor een gezonde bodem. Toch is de exacte impact van landplatwormen nog onzeker. Er is dus meer onderzoek nodig.

Jij kunt helpen!

Om beter in kaart te brengen waar exotische landplatwormen voorkomen, is hulp van het publiek welkom. Door te melden waar en wanneer je een landplatworm vindt, help je wetenschappers grip te krijgen op de verspreiding. Ook in andere Europese landen, zoals Frankrijk en België, wordt al actief gezocht in tuinen. In België gebeurt dit met behulp van het burgerwetenschap-project Flatwormwatch. Uit die projecten bleek al dat de platwormen op veel meer plekken voorkomen dan eerst werd gedacht.

Zitten ze ook in jouw tuin?

Het zou zomaar kunnen dat jij ook landplatwormen in je tuin hebt. Til dus eens wat potten op of kijk onder losliggende tegels, misschien kun je er wel een vinden! Ook serres of (kleine) kassen zijn ideale plekken om te zoeken, omdat deze dieren ook wel van wat warmte houden. De zoekkaart (pdf: 2,7 MB) van EIS Kenniscentrum Insecten en de digitale soortzoeker voor landplatwormen zijn handige tools om de gevonden landplatworm te determineren. In de digitale soortzoeker worden alle landplatwormen die in de Benelux worden aangetroffen – inclusief de inheemse soorten – uitgebreid beschreven.

Twijfel je of je een landplatworm hebt gevonden? Let op de volgende kenmerken:

• Landplatwormen zijn ongesegmenteerd en hebben geen tentakels.
• Naaktslakken hebben voelhorens (tentakels) en een mantel.
• Regenwormen hebben een duidelijk gesegmenteerd lichaam.

Het schema hieronder laat de belangrijkste verschillen zien tussen bovengenoemde dieren.

Welke soorten kun je tegenkomen?

Om een idee te geven van de exotische soorten die je kunt tegenkomen in je tuin, volgt hieronder een korte beschrijving. Deze landplatwormen worden vaak gevonden in tuinen in Nederland en andere Europese landen:

• Grote gevlekte landplatworm (Obama nungara): Een van de meest voorkomende soorten in tuinen in Europa. De wetenschappelijke naam van deze van oorsprong uit Zuid-Amerika komende worm verwijst niet naar de eerdere president van de VS, maar naar de vorm. In de Braziliaanse taal Tupi betekent het woord oba blad en ma dier. Deze landplatworm is bladvormig, kan tussen de 5 en 10 centimeter lang worden en is donker van kleur. Je kunt deze landplatworm herkennen aan de kenmerkende vlekjes over zijn hele rug.
• Grote Australische geelstreep (Caenoplana variegata): Deze platworm heeft een brede gele streep. Daarbinnen lopen twee smalle bruine lijnen. De buikzijde is bleek. Deze soort is rond van vorm maar ziet er soms afgeplat uit. Dat deze landplatworm ook groot is mag duidelijk zijn. Sommige exemplaren kunnen wel 15 centimeter lang worden.
• Kleine Australische tweestreep (Parakontikia ventrolineata): Deze soort lijkt een beetje op de grote Australische geelstreep. Maar, deze soort is kleiner (tot 3 centimeter) en heeft twee lichte lengtestrepen in plaats van een gele streep. De rug is donkergrijs tot bijna zwart. De buikzijde is lichter met ook twee lengtestrepen. Deze platworm is rond en vrij smal.
• Blauwgevlekte landplatworm (Marionfyfea adventor): Dit is een vrij kleine, mollige worm van slechts een centimeter. Deze soort is donkerbruin met kenmerkende kleine iriserende blauwe vlekjes.
• Inheemse landplatwormen: Sommige landplatwormen komen oorspronkelijk in Nederland voor. De vier inheemse soorten in Nederland zijn klein en wittig, grijs of grijsbruin tot zwart, zonder opvallende kleurige kenmerken.

Maak foto’s en stuur ze op

Wil je helpen met het onderzoek? Maak dan een paar goede foto’s van de landplatworm die je hebt gevonden en e-mail deze naar Naomi Thunnissen. Ook als je niet weet welke soort het is, vinden we het erg interessant om je melding en foto’s te ontvangen. Vermeld daarbij de vindplaats en voeg indien mogelijk een extra foto toe van de omgeving. We willen namelijk graag in kaart brengen op welke plekken de landplatwormen leven. Je kunt eventueel het dier levend bewaren in een goed afgesloten potje met wat blaadjes en wat vochtig keukenpapier. Gebruik bijvoorbeeld een takje of blaadje om het dier op te tillen. Het kan nuttig zijn voor ons om de landplatwormen op te halen voor extra onderzoek. Samen komen we meer te weten over deze onbekende maar mogelijk invloedrijke dieren!

Meer informatie

• Zoekkaart landplatwormen (pdf: 2,7 MB)
• Soortzoeker landplatwormen in de Benelux
• Natuurbericht 20 mei 2024: Invasie van de landplatwormen: ook bij jou in de achtertuin?
• Natuurbericht 8 januari 2022: Exotische platworm duikt op in Aagtdorp
• Natuurbericht 30 maart 2021: Van hamerhoofd tot Obama: nieuwe sleutels voor op naam brengen landplatwormen

Tekst: Malika van Lochem, Sytske de Waart, Naomi Thunnissen, Eelke Jongejans en Frank Collas
Beeld: Malika van Lochem (leadfoto: De grote gevlekte landplatworm verstopt zich op donkere plekjes, maar bij het optillen van een pot vinden we hem toch); Rasbak; Donald Hobern; Jan van Duinen; Pierre Gros, Wikimedia Commons; Benoit Nabholz, Wikimedia Commons; Stephen James McWilliam, Wikimedia Commons; Simon Barbier, Wikimedia Commons