In de strijd tegen verzuring zien we één maatregel over het hoofd

Het is voor een leek vaak moeilijk te beoordelen hoe het gaat met de conditie van een bos. Bomen vallen niet zomaar om. Wie beter heeft leren kijken, ziet signalen dat aftakeling aan de gang is. "Bomen gaan hoog in de kroon in het voorjaar bijvoorbeeld minder blad maken,"  zegt projectleider uitvoering Gerry Bulten, van Bosgroep Midden Nederland. "Dat kan een teken zijn dat de grondwaterstand in het voorjaar te laag is: de sapstroom komt niet goed op gang." Zeker in het voorjaar is het voor bomen van groot belang dat er genoeg water in de wortelzone zit. Dat is tegenwoordig verre van vanzelfsprekend. Vanaf februari wordt water zo snel mogelijk afgevoerd, zodat de landbouwgrond bewerkt kan worden. Het gevolg is, dat naastgelegen of inliggende bossen ook direct verdrogen. 

Anders denken over water

De discussie over water afvoeren is van alle tijden. Problemen worden wel urgenter. Door klimaatverandering komt neerslag vaker in piekbuien naar beneden, waarna langere perioden van droogte volgen. Voor waterafhankelijke natuur ontstaan nijpende situaties als al het water meteen wordt afgevoerd. Daarbij speelt nog iets anders: de toenemende verzuring. Verzuring is een natuurlijk proces. Regenwater is, met een pH van 5 tot 5,5, zwak zuur. Bodems waarin regenwater infiltreert, vangen die zuren op met bufferende stoffen, zoals calcium, kalium en magnesium. Planten nemen deze mineralen vervolgens weer op voor hun groei. Door de hoge stikstofdepositie is deze balans verstoord geraakt, omdat stikstof een sterk verzurende werking heeft. Hierdoor komen mineralen versneld vrij: ze worden niet langer volledig door planten opgenomen en spoelen weg. Op termijn neemt daardoor ook de buffercapaciteit van de bodem af, waardoor de bodem steeds verder verzuurt.

Verdroging en verzuring zijn twee kanten van dezelfde medaille. Door verzuring spoelen nutriënten en mineralen uit, neemt de bodemlevenactiviteit af en vertraagt de afbraak van humus, waardoor de verzuring verder toeneemt. Komt er minder mineraalrijk grondwater in de bovenste grondlagen, dan verslechtert de buffercapaciteit verder. Eén oplossing ligt voor de hand: grondwater langer in de wortelzone houden. Grondwater is mineraalrijk en vaak basisch. Het vermindert niet alleen verdroging, maar ook verzuring.

Hydrologie in beeld

Bosgroep Midden Nederland werkt inmiddels op verschillende plekken in Gelderland bij particuliere eigenaren aan hydrologisch herstel. Dat kan dankzij een subsidie van de provincie Gelderland, ‘Revitalisering en omvorming bos buiten Natura 2000’. Eigenaren die bos versterken binnen het Gelders Natuurnetwerk, komen in aanmerking. Ze krijgen 95 procent van de kosten vergoed. Het doel van de maatregelen: water langer vasthouden. In de praktijk komt dat neer op het dempen of verondiepen van sloten. Om ongewenste effecten te voorkomen, maakt de Bosgroep eerst een korte analyse van het betreffende gebied: de grondlagen, de pH en de waterstromen.

Ook in het coulissenlandschap van landgoederen ’t Winkel, Gosselink en Middelkamp in Winterswijk speelt verdroging een rol. Op een perceel aan de Winkelstegge is een deel van het grasland een paar jaar geleden omgevormd tot kruiden- en faunarijk grasland. Het aangrenzende bos vertoont tekenen van verdroging. Dat heeft twee oorzaken, blijkt uit de analyse. Er zit keileem in de bodem, dat voor water moeilijk doordringbaar is. In de winter zijn de waterstanden daardoor van nature relatief hoog. In de zomer zijn ze juist relatief laag, omdat de bodemlaag die water doorlaat en vasthoudt (het watervoerend pakket) dun is, waardoor het water snel verdampt. Bovendien wordt water via de watergangen snel afgevoerd. Het water stroomt richting het noorden weg. In de watergangen ten westen van het gebied is de pH relatief hoog: hier verdwijnt basenrijk grondwater uit het gebied.

Zandgronden minder zuur maken

Water langzamer afvoeren is wenselijk om verdroging van het bos te verminderen, maar vernatting zal ook de ontwikkeling van het natuurgrasland ten goede komen. Daarbij is het ook zinvol om ‘zuur’ regenwater binnen het gebied te laten infiltreren naar het grondwater. Bulten: "We hebben veel pH-metingen gedaan op de hogere zandgronden in Gelderland. We meten in de bodems op de hoge zandgronden een pH-waarde van 3 tot 3,5, soms zelfs 2 in de bovenste laag. Dat is heel zuur: regenwater heeft meestal een zuurgraad van 5 en kan dus al bijdragen aan het minder zuur maken van de bodem. Grondwater helpt nog beter. Op de hoeveelheid regenwater hebben we geen invloed, maar water langer beschikbaar houden, dat kunnen we wel.”

Maatregelen op maat

Hydrologische maatregelen zijn maatwerk. Dat gaat over de wensen en mogelijkheden van de eigenaar: plannen voor verdere natuurontwikkeling, doelen met betrekking tot houtoogst, maar bijvoorbeeld ook praktische zaken, zoals het bestaan van een vrijwilligersgroep die een rol kan spelen in het beheer. Daarnaast worden andere belangen meegewogen. Dempen van de westelijke watergang was ongewenst, omdat de naastgelegen zandweg en een grasland in agrarisch gebruik te veel natschade zouden kunnen ondervinden.

De opstelling en het netwerk van de landgoedeigenaar is in het hele proces van doorslaggevend belang. We overleggen niet alleen met waterschap, gemeente en aannemer, ook pachters en huurders worden meegenomen. Korte lijntjes versnellen het proces aanzienlijk. "Je communiceert nu eenmaal makkelijker met een aannemer die je al jaren kent," ziet ook landgoedeigenaar Joke Obbink-Tenkink. En een goed contact helpt voor het vertrouwen. “De huurder van een boerderij maakte zich zorgen over de maatregelen: 'Komt mijn kapschuur straks niet onder water?' Dat houden we goed in de gaten. Als het te nat wordt, laat hij het weten en dan zoeken we een oplossing. Als het veel geregend heeft, gaat Gerry ook even kijken of het water de goede kant op loopt.”

Blik op de lange termijn

"Het is geen 'rocket science'," benadrukt Gerry Bulten. "Je kunt nooit exact voorspellen of er ergens onvoorzien wateroverlast ontstaat, maar vaak ligt het aan een verstopte duiker en niet de maatregelen an sich." Dat is, kortom, op te lossen. Lastiger is het steeds wispelturiger klimaat. Bomen passen zich moeilijk aan hoge grondwaterstanden aan. Als veel natte jaren volgen, en dat heb je natuurlijk niet in de hand, bestaat een risico op verlies van bomen of bijzondere vegetatie. Wat overigens ook geldt voor droge periodes. Desondanks blijft vernatten een goed idee. "We houden zeker rekening met de groeiplaats van de laatste sleutelbloem, maar verder accepteren we dat de vegetatie kan veranderen. De bedoeling is de omstandigheden op de lange termijn beter te maken." Daarom gaan op verschillende plekken deze winter in het bos als aanvullende maatregel ook nog nieuwe bomen in de grond: 'rijkstrooiselsoorten', zoals linde, lijsterbes, ratelpopulier, hazelaar en fladderiep, die strooisel maken dat goed verteert en de verzuring van de bodem vermindert.

Joke Obbink-Tenkink, die al bezig is om de landgoederen aan de volgende generatie over te dragen: "Als je niets doet, dan worden de bossen steeds droger en vallen nog meer bomen om. We voelen ons er echt verantwoordelijk voor. De regiobeheerder van de Bosgroep kent onze terreinen precies en vertelde over de financiering van de provincie. Toen dachten we eigenlijk meteen: dit moeten we doen!"

Meer informatie

• Binnen de Bosgroepen spelen meer hydrologische herstelprojecten. Je leest er meer over in het dossier op de website van de Bosgroepen.

Tekst en beeld: Bosgroepen (leadfoto: Water op maaiveld na uitvoeren hydrologische maatregelen)