Oude watermolens maken Brabants landschap klimaatbestendig
Provincie Noord-BrabantWaardevol beeklandschap
Het gaat om watermolens in Spoordonk (gemeente Oirschot), Opwetten (Gemeente Nuenen en Eindhoven) en Venbergen (Gemeente Valkenswaard en Natuurgrenspark Groote Heide). De aanpak creëert ongeveer driehonderd tot vierhonderd hectare waardevol beeklandschap met extra ruimte voor waterberging en typerende flora en fauna.
Watermolenlandschap en klimaatadaptatie (Bron: Wim Haarmann)
Watermolens hebben altijd veel invloed gehad op het landschap van de provincie Noord-Brabant. Dat zie je ook nu nog. Molens werden gebouwd op plaatsen langs een rivier of beek waar zij zoveel mogelijk energie uit de stroming van het water konden halen. Hoogteverschillen en breedte van de stroom waren belangrijk om de plaats van de molen te bepalen.
In het rapport Watermolenlandschappen in Het Groene Woud; I: Watermolenpaspoorten Bestaande molens (juni 2019) wordt het volgende geschreven: “Het opstuwen van water in de beek beïnvloedde het grondwaterpeil en het peil van het oppervlaktewater op de beekdalvlakte bovenstrooms van de molenstuwen. Overstromingszones boden eeuwenlang ruimte voor waterberging, zorgden zo voor een natuurlijke (lichte) bemesting van de beemden. Ze fungeerden echter tevens als migratie- en leefgebied voor tal van planten- en diersoorten waaronder zelfs beekvissen. Die gebruikten de overstromingsvlakten behalve als migratieroute ook wel als voortplanting- en opgroeigebied. Veel op het eerste gezicht ‘natuurlijke’ landschappen zijn uiteindelijk specifiek gevormd door de eeuwenlange aanwezigheid van watermolens, ofwel het zogenaamde watermolenlandschap. Daarmee is het evident dat watermolens vanouds een sterke link hebben met waterbeheer.”
Broekbosjes en moerassen
De watermolens werden bovendien gebruikt om te malen of te zagen. Het stromende beekwater drijft het waterrad van de molen aan. Om precies genoeg stromend water te hebben, heeft elke watermolen een stuw. Daardoor blijft bovenstrooms de waterstand in de beek hoog en een heel groot deel van het landschap vochtiger dan het zonder molen zou zijn. Een molen is eigenlijk een watersysteem dat zijn eigen watermolenlandschap creëert, met broekbosjes, zeggemoerassen en vochtige hooilanden. De hoge grondwaterstand maakt de luchtvochtigheid zo hoog dat alleen specifieke soorten planten en dieren er goed gedijen.
Water vasthouden en doseren
De Brabantse aanpak met historische watermolens is uniek in Nederland. Rond de drie watermolens realiseren de samenwerkende partijen waterconservering en -berging. In het watermolenlandschap komt extra ruimte voor waterberging. In droge perioden kan de stuw van de watermolen het waterpeil hoger houden; dan houdt stroomopwaarts het hele gebied in het watermolenlandschap het water langer vast. Die ruimte wordt ook benut in natte perioden. Bij hevige regenbuien zorgt een stuwende molen voor minder wateroverlast stroomafwaarts. Molens houden het water in het landschap vast en voeren het gedoseerd af.
Droogte voorkomen
Door de molens in te zetten tijdens droge periodes voorkom je dat de natuur en landbouwgronden verdrogen. Zonder stuwende molens zouden de Brabantse beken in een hele droge zomer zelfs helemaal leeg kunnen lopen. Boeren in de omgeving zullen dus profijt hebben van de molens. Door de watermolens in te zetten zoals dat vroeger gebeurde, komt bovendien het oude molenlandschap weer terug.
Initiatiefnemers
Het Brabantse project watermolenlandschappen is een initiatief van de Molenstichting Noord-Brabant, de provincie Noord-Brabant, Waterschap De Dommel en Het Groene Woud en hun partners. Samen investeren zij bijna twee miljoen euro in dit project. Het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap draagt 610.000 euro bij. Dit geld komt uit de Erfgoed Deal. De Erfgoed Deal is bestemd om historisch erfgoed in te zetten voor actuele maatschappelijke opgaven zoals klimaatadaptatie. De watermolenlandschappen zijn ook onderdeel het masterplan van het Van Gogh Nationaal Park.
Tekst en foto's: provincie Noord-Brabant
Film: Wim Haarmann