'Hoor de Hofbogen'; er zit muziek in stadsnatuur

Heb je deze herfst een keer het zachte ploffen van een blaadje gehoord als het de grond raakt? Of het geritsel als je door een berg bladeren loopt? Vorige maand verscheen het rapport ‘Hoor de Hofbogen. Een onderzoek naar de geluidsbeleving van Marcel Cobussen. Natuur kan een sleutelrol vervullen – juist in de stad. 

Hear hear: een andere aanpak van geluid

Eén op de zes mensen heeft last van geluidshinder in Rotterdam. Dat aantal neemt toe als er veel woningen bijgebouwd moeten worden. Geluid kan behalve hinder ook stress, slaapverstoring en hart- en vaatziekten veroorzaken. Genoeg reden dus om dit probleem aan te pakken. De gemeente Rotterdam maakt elke vijf jaar een Actieplan Geluid. In het meest recente plan (2019-2023) staat dat de gemeente niet alleen aandacht wil schenken aan geluidsreductie, maar ook aan geluidsbeleving. Hoe ervaren mensen hun geluidsomgeving? Dat is vernieuwend. Tot nu toe werd het beleid vooral gebaseerd op metingen en modellen, net als in de rest van Nederland.

Zeven stadsprojecten

De zeven stadsprojecten uit het programma ‘Sterker door' (uit de coronacrisis, red.) lenen zich goed voor de nieuwe aanpak. Met die projecten creëert Rotterdam aantrekkelijke openbare plekken om te verblijven en te flaneren. De Hofbogen zijn het tweede project. Op de Hofbogen reed vroeger de eerste trein van Nederland: van Rotterdam naar Den Haag. Nu rijden er al acht jaar geen treinen meer. Een tracé van twee kilometer lang en zes meter hoog bleef over. De gemeente wil er, samen met een commerciële partij, een fijne plek van maken. Maar hoe doe je dat eigenlijk, lettende op de geluidsbeleving? Met die vraag klopte de gemeente aan bij hoogleraar Marcel Cobussen. Hij maakte naam met zijn oratie, samengevat als ‘Hoe klinkt een stad' en woont in Rotterdam. De ideale kandidaat dus! 

Wie is Marcel Cobussen?

Marcel is hoogleraar auditieve cultuur en muziekfilosofie bij the Academy of Creative and Performing Arts van de Universiteit Leiden. In maart bracht hij, samen met de geluidskunstenaar Huba de Graaff en Michiel Huijsman, de directeur van Soundtrackcity, zijn eerste advies uit voor de gemeente Rotterdam. Dat ging over het Hofplein, een druk verkeersplein dat op de schop gaat. Zijn tweede advies, over de Hofbogen, verscheen vorige maand. Ook dit keer werkte hij met geluidskunstenaars, dit keer Jeroen Strijbos en Rob van Rijswijk. Marcel, gekscherend: "Ik kan mijn baan wel opzeggen, met deze zeven projecten!" Het zou niet de eerste wending zijn in zijn carrière. Marcel was jazzpianist voor hij hoogleraar werd.

Geluid componeren

We vragen Marcel waarom hij met geluidskunstenaars samenwerkt. “Geluidskunstenaars zijn goede luisteraars en ze konden onbevangen luisteren en fantaseren omdat ze verder niet betrokken zijn bij de stadsprojecten." Bovendien: “Geluidskunstenaars weten het allang: de auditieve omgeving kan ‘gecomponeerd’ worden en dat heeft invloed op het doen en laten van mensen. Of de Hofbogen een prettig plek worden hangt niet alleen af van hoe het eruitziet, maar ook van hoe het straks klinkt.” Zo'n benadering wordt ook wel soundscaping genoemd. “Een soundscape is een landschap van geluid zoals mensen het beleven, ervaren en begrijpen”, legt Marcel uit. “En dat kan je vormgeven. Met de geluidsfragmenten bij het rapport kun je horen hoe het nu klinkt bij de Hofbogen én hoe het kan klinken in de toekomst.”

Vogels die een toontje lager (of hoger?) zingen 

Soundscaping is niet nieuw. Marcel vertelt hoe de Canadese componist R. Murray Schafer al in 1973 de geluiden vastlegde van de stad Vancouver. Hij stoorde zich aan het toenemende lawaai in de stad. Dat was het begin van het World Soundscape-project. Bevlogen studenten en componisten maakten soundscapes van andere steden, maakten muziekstukken en bedachten hoe je geluid mee kan nemen in stadsontwerp. Niet alleen mensen hebben te maken met het geluid in de stad. “Wist je dat koolmezen in de stad hun toonhoogte hebben aangepast om boven het verkeerslawaai uit te komen? En dat ze daardoor niet meer kunnen paren met koolmezen van het platteland?”, vraagt Marcel. Het doet denken aan de spraakverwarring van de toren van Babel. Kunnen wij elkaar nog verstaan in de drukte van de stad? Door toenemende stedelijke verdichting is deze vraag (weer) heel actueel.

Bewoners en bezoekers centraal 

Als het om de geluidsbeleving gaat, kun je natuurlijk niet om bewoners en bezoekers heen. Marcel heeft hen dan ook uitgebreid bevraagd met luisterwandelingen, buurtsessies, interviews en de Gemeentepeiler. Hieruit bleek dat bewoners de Heemtuin erg waarderen. Deze tuin is een aantal jaar geleden aangelegd op het uiteinde van het tracé. “Er bestaat grote consensus over het gewenste toekomstige geluid op en rondom de Hofbogen: dat moeten natuurgeluiden zijn, met op de tweede plaats (maar ver daarachter) menselijke geluiden zoals geroezemoes en spelende kinderen.” Een aantal mensen woont pal aan het Hofbogentracé. “Je kunt zo in hun huizen naar binnenkijken. Geen wonder dat bewoners de verdere inrichting van het tracé op de voet volgen. Ze zijn bezorgd dat er te veel horeca of evenementen komen, wat de balans tussen de reuring van de stad en de relatieve rust van het park zou kunnen verstoren”, zegt Marcel.

Groen, biodiversiteit én een goede geluidsbeleving

Marcel en zijn collega’s raden de gemeente onder andere aan om de Heemtuin te behouden. “Hier mengen stadse geluiden zich met natuurgeluiden: je hoort tram, trein en auto, maar ook vogels, ruisende bomen en wind. Die afwisseling maakt de plek auditief interessant. Het tilt mensen letterlijk en figuurlijk even uit boven het stadsgeluid.” Ook voor de rest van het tracé raadt Marcel aan om groen en blauw in te zetten. “Groen dempt verkeersgeluid enigszins en het trekt insecten en andere dieren aan, wat de soundscape beïnvloedt. Stromend water werkt kalmerend." Marcel doet ook aanbevelingen voor het type groen. “Riet en populieren geven aangenaam geruis.” Een ander idee is om kunstmatig geluiden toe te voegen, zoals van krekels, wat weer echte dieren kan aantrekken. Dat werkten de geluidskunstenaars uit in het geluidsfragment ‘Het Krekelspoor’.

Goud in handen

“Met de Hofbogen heeft Rotterdam goud in handen. Hier kunnen bewoners en bezoekers genieten van de relatieve rust te midden van alle drukte. Een goede balans tussen rust en reuring dus. En dat is precies wat Rotterdam wil bereiken, volgens het Actieplan Geluid. “Het is nu afwachten wat de gemeente en de commerciële partij met de adviezen gaan doen.” Ondertussen maakt Marcel zich op voor het derde project: ‘De groene long Westblaak: van verkeersriool naar Blaakpark’. De Westblaak is nu vooral een drukke autoweg. Door onder andere het aantal rijbanen terug te brengen, ontstaat er veel meer ruimte voor groen en voor voetgangers, fietsers en recreanten. Marcel zet in op een afwisselende geluidsomgeving: er zouden veel verschillende soundscapes moeten gaan klinken op de Westblaak. Klinkt goed toch?

Luister ook naar de audiofragmenten. Dat geeft een heel andere ervaring dan het lezen van het rapport. Pak bijvoorbeeld het fragment: ‘Your A20 panorama’. Dat is bedacht voor een grote, geluidsdichte box bij de A20, waar het tracé eindigt. Het klinkt alsof je onder water bent. Het verkeergeluid wordt gedempt, er komt ritme in en het wordt muziek.

Lees ook: 

• Lees eerder werk van Marcel (Garenmarkt, Leiden) op onze vernieuwde pagina ‘Stiltegebieden en stadsgeluid’ 
• Met soundscaping naar meer balans in de stedelijke omgeving 
• Met belevingsapp MEES op weg naar een schonere, stillere leefomgeving 
• De oratie van Marcel ‘Towards a (New) Sonic Ecology’ (pdf; 740 KB)

Tekst: Dieneke Bijkerk-Schram, Atlas Leefomgeving
Foto's: Michiel Huijsman; schetsontwerp de Hofbogen van de Urbanisten
Tabel: uit het rapport ‘Hoor de Hofbogen. Een onderzoek naar de geluidsbeleving.’