Verlengde diapauze eikenprocessierupsen in boomnesten ook in Nederland bewezen
Kenniscentrum EikenprocessierupsDe laatste jaren werden op diverse locaties in Overijssel, Drenthe en Friesland laat in het jaar eikenprocessierupsnesten in eiken aangetroffen die nog heel stevig aan de bomen verankerd waren. De nesten waren zeer dicht gesponnen en moeilijk uit de boom te plukken. Het vermoeden was dat deze nesten waren voorbereid om langer aan de bomen te blijven hangen dan normaal en dat de rupsen dus in verlengde diapauze zouden gaan. Diapauze betekent dat er een rusttoestand is in de ontwikkeling van insecten of geleedpotigen. We spreken over een verlengde diapauze als de rusttoestand langer duurt dan twaalf maanden.
Bewijzen van het bestaan van een verlengde diapauze
Om te onderzoeken wanneer de vlinders uit deze nesten zouden kruipen, zijn in 2022 in Drenthe, Friesland en Overijssel stevig gesponnen nesten verzameld om vast te stellen of de rupsen inderdaad in verlengde diapauze zouden gaan. De nesten in Overijssel zijn verzameld door Erwin Brouwer. De nesten werden in kooien geplaatst en van daaruit is de verdere ontwikkeling gevolgd. Begin augustus 2023 begonnen de vlinders uit de nesten te komen.
Omdat de nesten nog steeds stevig van structuur zijn, blijven ze in de kooien om de verdere ontwikkeling te volgen. Het is niet uit te sluiten dat nog meer vlinders uit de nesten zullen komen. Dat eikenprocessierupsen in een verlengde diapauze kunnen gaan was overigens al sinds 1968 bekend. Voor Nederland is dit fenomeen nieuw omdat niet eerder aangetoond was dat de eikenprocessierupsen ook in boomnesten in verlengde diapauze kunnen gaan.
Nieuwe natuurlijke vijand als bijvangst
Uit de nesten die in de kooien waren geplaatst, kropen niet alleen maar eikenprocessievlinders. In oktober 2022 vlogen er ook bronswespen uit de nesten. Deze zijn uit de kooien gehaald en aan Sandrine Ulenberg, specialist bij Naturalis Biodiversity Center in Leiden, ter determinatie aangeboden. Sandrine concludeerde dat het Monodontomerus aereus Walker, 1834 betreft. Het is een soort die op meerdere rupsen parasiteert waaronder de donkere schijfbandbladroller (Choristoneura murinana), de bastaardsatijnrups (Euproctis chrysorrhoea), de plakker (Lymantria dispar) en de eikenbladroller (Tortrix viridana). Bijzonder is dat van deze soort niet bekend was dat hij ook op de eikenprocessierups parasiteert. Er lijkt dus weer een nieuwe natuurlijke vijand toegevoegd te kunnen worden aan de lijst. Het is zeker de moeite waard om hier nader onderzoek naar uit te voeren.
Overigens waren de bronswespen niet de enige parasieten die uit de nesten kropen. In de periode van april tot eind mei 2023 kropen er ook duizenden sluipvliegen uit de nesten. Deze zijn losgelaten. De meesten waren Carcelia iliaca, een specialist op de eikenprocessierups.
Reactie van vlinders uit diapauze op feromonen
De uitgekomen vlinders boden een goede mogelijkheid om te testen of de feromonen, die gebruikt worden in de vallen waarmee eikenprocessievlinders gemonitord worden, werken. In 2020 werden er nauwelijks vlinders geteld omdat de geleverde feromonen niet werkten. Uitgekomen vlinders zijn verzameld en een dag in een plastic zak gedaan om de vleugels plat te krijgen om te voorkomen dat ze zouden ontsnappen. Vervolgens zijn feromoondopjes uit verschillende jaren vlakbij de vlinders geplaatst. De antennes van de mannetjes reageerden direct op de feromonen. In het bijgaande filmpje is dat goed te zien.
De mannetjes eikenprocessievlinders reageren sterk op feromonen. Een bewijs dat de fermonen die dit jaar gebruikt worden voor de feromoonvalmonitoring werken (Bron: Silvia Hellingman)
Monitoren van de vluchten met feromoonvallen
Het feit dat eikenprocessierupsen niet alleen in grondnesten, maar ook in boomnesten in verlengde diapauze kunnen komen, heeft consequenties voor de beheersing van de eikenprocessierups. Het is niet bekend wat het percentage is van eikenprocessierupsen die in verlengde diapauze in de bomen overblijven. Van de grondnesten is er op grond van de inventarisaties uit 2021 een indicatie van dertig procent te geven. Het feit dat het verlengde diapauzemechanisme op grotere schaal voorkomt, vergroot het belang van het monitoren van de vlinders tijdens de vluchten in augustus en september. Hoe meer vlinders er vliegen, hoe meer eitjes er afgezet worden en hoe hoger het aantal rupsen in het jaar erop zal zijn.
Een schatting maken van de mogelijke plaagdruk in het volgende jaar op basis van enkel het aantal nesten dat is aangetroffen biedt onvoldoende inzicht. Veel eikenprocessierupsen en nesten in het ene jaar hoeft niet automatisch veel rupsen in het volgende jaar te betekenen. Dat hebben we bijvoorbeeld in 2019 gezien. Na de enorme piek in het aantal rupsen met landelijk veel overlast werden in het najaar zo’n 40 procent minder vlinders waargenomen dan we eigenlijk verwacht hadden. Als een deel van de rupsen in verlengde diapauze gaan, zullen ze pas het jaar erop of zelfs nog later als vlinder uitvliegen.
Daarentegen betekent weinig rupsen en dus weinig nesten in een jaar weer niet dat een jaar later een lagere plaagdruk te verwachten is. Het kan namelijk zomaar zijn dat in de loop van het jaar opeens veel meer vlinders tevoorschijn komen van rupsen die in voorgaande jaren in verlengde diapauze zijn gegaan. In zo’n situatie zullen er ondanks dat er minder nesten waren, toch meer vlinders eitjes afzetten dan verwacht, met meer rupsen in het daaropvolgende jaar.
Omdat het bestaan van een verlengde diapauze van de eikenprocessierups nu zowel in de grond als in de bomen bewezen is, zal het monitoren van de eikenprocessierups met feromoonvallen een steeds belangrijkere rol gaan spelen in het beheersen van de eikenprocessierupspopulatie. De omvang van de vluchten bepaalt in belangrijke mate de plaagdruk van het daaropvolgende jaar. Momenteel loopt de monitoring van het aantal vlinders nog. Naar verwachting zullen we begin oktober een landelijk overzicht presenteren van hoeveel vlinders er gevlogen hebben en wat dat betekent voor de te verwachten plaagdruk in de verschillende delen van Nederland in 2024.
Aanmelden voor webinar
Begin oktober organiseren we een webinar waarin de volgende onderwerpen aan bod komen:
- Publicatie van een rapport met daarin een overzicht van de kennis over grondnesten.
- Een duiding van de eikenprocessierupssituatie in 2023.
- De resultaten van de vlindermonitoring dit najaar met daarbij een prognose van de plaagdruk in 2024.
Indien je geïnteresseerd bent om dit webinar bij te wonen, geef dan je interesse aan via dit registratieformulier. Zodra bekend is wanneer het webinar zal plaatsvinden sturen we je de details.
Nieuwsbrief Kennisplatform Processierups
Het kennisplatform Processierups publiceert regelmatig een digitale nieuwsbrief over alle aspecten rond de rups. Van ecologie tot onderzoek en van nieuws tot achtergrondinformatie, bestemd voor beheerders, bestuurders en andere betrokkenen. Registreren kan via de website van het Kennisplatform.
Tekst en figuur: Kenniscentrum Eikenprocessierups: Silvia Hellingman, Hellingman Onderzoek en Advies; Arnold van Vliet, Wageningen University & Research; Henk Jans, Jans Consultancy Gezondheid en Milieu; Henry Kuppen, Terra Nostra; Joop Spijker, Wageningen Environmental Research.
Foto’s en film: Silvia Hellingman