Ecologisch slootschonen: schonere sloten en meer biodiversiteit

Regelmatig moeten boeren hun sloten schonen om te voorkomen dat ze dichtgroeien en hun functie voor waterafvoer verliezen. Traditioneel gebeurt dit vaak op een manier waarbij wortels volledig worden verwijderd en dieren verstoord raken.

Ecologisch slootschonen houdt juist rekening met flora en fauna: dieren krijgen de kans om te vluchten, een deel van de waterplanten blijft staan, en wortels worden zoveel mogelijk gespaard. Het vrijgekomen slootmateriaal wordt zorgvuldig afgezet, zodat minder voedingsstoffen terugspoelen naar het water. Als er een weiderand naast de sloot ligt, wordt het materiaal verderop neergelegd — soms enkele meters voorbij deze rand.

Beheerpakketten

Binnen het Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer (ANLb) zijn drie speciale pakketten ontwikkeld: Natuurvriendelijke oevers, Ecologisch slootbeheer en Botanisch waardevolle weiderand. Voor elk pakket ontvangt de boer een vergoeding. Bij ecologisch beheer gaat het er onder meer om dat 10 centimeter slib achterblijft en sloten gefaseerd worden gebaggerd. Bij ecologisch slootschonen (met name van de oevers) gaat het om de oevervegetatie. Als extra eis hebben de meeste collectieven dat er bij de eerste snede niet gemaaid mag worden, zodat de oevers in bloei komen.

Ecologisch slootschonen zorgt voor meer licht en variatie in de vegetatie, wat een betere leefomgeving creëert voor vissen, insecten en andere slootdieren. Vissen, zoals de grote modderkruiper, profiteren direct, omdat hun voortplanting en overleving afhankelijk zijn van een goed ingerichte sloot. Ook helpt ecologisch slootschonen de waterkwaliteit te verbeteren doordat er minder voedingsstoffen uitspoelen. Dit komt doordat naast de sloot een bufferstrook ligt die niet wordt bemest.

Ecologische evaluatie

Maar werkt het ook echt? In maart publiceerde Wageningen Environmental Research (WEnR) de ecologische evaluatie van het ANLb, uitgevoerd in opdracht van het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur (LVVN). Sinds 2015 neemt de biodiversiteit in de natte dooradering — het netwerk van sloten, beken, poelen en andere kleine wateren — duidelijk af. Zowel doelsoorten als de kamsalamander, grote modderkruiper en groene glazenmaker, als meer algemene soorten gaan achteruit.

Op 95 procent van het totale aantal hectares natte dooradering in agrarisch gebied vindt geen ANLb-beheer plaats. Hoewel met 2.108 poelen, 811 natuurvriendelijke oevers en 1.614 hectare (ruim 16 vierkante kilometer) ecologisch geschoonde sloten belangrijke stappen zijn gezet, is dit onvoldoende om waterkwaliteit en biodiversiteit breed te verbeteren. Ook de aanwezigheid van verschillende soorten invasieve Amerikaanse rivierkreeften bemoeilijkt het werk van boeren en agrarische collectieven. 

It Lege Midden

Monitoring is cruciaal om te zien welke maatregelen effect hebben, stelt Jaap Zuidersma, ecoloog bij agrarisch collectief It Lege Midden in Midden-Friesland. Uit monitoring in 2022 concludeerde het collectief dat twintig beheerde sloten slechts een klein positief verschil vertoonden vergeleken met twintig niet-beheerde sloten. “Geen grote vooruitgang dus. Het is echt iets van de lange adem.” 

Een ander onderzoek van het collectief laat echter betere resultaten zien. Vier jaar lang werd het baggeren van vier sloten gevolgd. Bij de nulmeting hadden deze sloten een baggerlaag van één tot anderhalve meter. In het derde jaar hadden drie van de vier sloten helder water, was de baggerlaag sterk verminderd, en groeide er veel meer variatie aan planten langs de oevers. Het baggeren gebeurt met een baggerpomp zonder zijvleugels, zodat de oevers nauwelijks worden beschadigd. “Langs de sloten hebben we zones van 3 tot 5 meter ingesteld die niet bemest mogen worden”, licht Zuidersma toe. “Zo voorkomen we dat mest terugvloeit naar de sloot. De opgepompte bagger wordt over deze zone van 3 tot 5 meter op het land verspreid.”

Na drie jaar zijn drie sloten stabiel wat betreft plantengroei, en de vierde begint ook vooruitgang te tonen. Zuidersma raadt aan breder te kijken dan alleen naar ANLb-doelsoorten. “Algemene soorten, zoals stekelbaarsjes, geelgerande waterroofkevers en rondvliegende libellen, geven ook een goede indicatie van de waterkwaliteit.”

Levendige sloten in de regio Utrecht

Ook in de regio Utrecht zijn positieve effecten zichtbaar. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden (HDSR) monitort ecologisch slootschonen, en de jaarlijkse rapportage van Aquon laat zien dat de biodiversiteit in en rond sloten is verbeterd, meldt Collectief Lopikerwaard. Sloten zonder ecologisch beheer hebben vaak slechts een beperkt aantal plantensoorten, vaak gedomineerd door één grasachtige soort. Bij ecologisch beheerde sloten is de soortenrijkdom duidelijk toegenomen, vooral van helofyten (moerasplanten), en ook het water bevat meer waterplanten. Gevonden soorten zijn onder andere knikkend tandzaad, grote egelskop, gewone waterbies, krabbenscheer, zwanenbloem, moerasrolklaver, pijlkruid, kikkerbeet, grof hoornblad en holpijp.

Al eerder meldde het HDSR positieve effecten uit het project 'Levendige Boerensloot'. In dit project hebben boeren rondom de stad Utrecht tussen 2014 en 2021 de biodiversiteit van de sloten in het landelijk gebied fors verbeterd. Vooral de oeverplanten doen het goed. 

Zwaarder beheer heeft meer effect

Dat verschillende regio’s positieve resultaten laten zien, verbaast Rémon ter Harmsel van RAVON niet. “Ecologisch slootschonen is in essentie een zinvolle maatregel. Sloten worden niet helemaal leeggehaald, vegetatie blijft staan, en de kans dat dieren op de kant belanden, wordt kleiner. Bovendien blijft het leefgebied deels intact.”

Alleen is ecologisch slootschonen naar verwachting niet voldoende om trends in sloten te keren. “Veel Nederlandse sloten zijn ecologisch gezien uniform: steile oevers, smal, voedselrijk. Meer effect zou je zien bij zwaarder beheer, met meer natuurvriendelijke oevers, plas-draszones en variatie in vegetatie en fauna.” Daarom benadrukken WEnR en RAVON dat ecologisch slootschonen als basisnorm nuttig is, maar pas echt impact heeft in combinatie met andere ANLb-maatregelen in kansrijke gebieden.

Handreiking ecologische slootkwaliteit

Sloten schonen vraagt om maatwerk. Per sloot moet je kijken welke soorten erin voorkomen, wat zij nodig hebben om goed te overleven, en hoe dat te combineren is met slootonderhoud. Een slootplan is hierbij nuttig. Effectief natuurbeheer vereist ook monitoring om te beoordelen welk effect maatregelen hebben. BoerenNatuur heeft daarom onlangs een praktische handreiking gepubliceerd om de ecologische kwaliteit van een sloot op hoofdlijnen in te schatten. Daarnaast hebben FLORON, RAVON en De Vlinderstichting net een Veldgids Ecologisch Slootschonen (pdf: 14,9 MB) gepubliceerd.

Tekst: Pieter Verbeek
Beeld: BoerenNatuur