Glanzend restant uit het verleden: zeer zeldzame Rivierparelmossel op het strand

“Kijk nou es! Het is 'm echt! Gevonden op het strand!” Sinds enkele minuten is het druk in Naturalis op de afdeling waar gewerkt wordt aan weekdieren en schelpen. Wim, Bram, Tello en Rykel staan allemaal rondom Kees, die materiaal uit de collectietoren had gehaald om te bewerken. De opwinding betreft een blauwgrijs stuk schelp met sterke parelmoerglans. Geen twijfel mogelijk: een Rivierparelmossel! Die leefde hier ooit, honderden tot duizenden jaren geleden. Wim: “Nou já zeg; onze publicatie hierover is nét naar de drukker!"

Derde en mooiste vondst

De schelp waarover het gaat, werd samen met ander materiaal aan het museum geschonken en komt uit de verzameling van E.P. Busser. Die vond het fragment op het strand bij Noordwijk, iets ten zuiden van de Langevelderslag (na een storm op 2 december 1976, nabij strandpaal 75.500). Dit is pas het derde op onze kust gevonden exemplaar van de zeldzame Rivierparelmossel (Pseudunio auricularius). Het is 9 centimeter lang en het meest complete stuk tot nu toe.

Rivierparelmossels in de vroegere Rijn

Het schelpdier waar het hier om gaat, is om diverse redenen bijzonder. Ooit leefde deze soort in de Rijn tot aan het punt waar deze grote rivier in zee uitstroomde. Daar is hij echter al lang uitgestorven. Dat gebeurde geologisch gezien kort geleden, archeologisch gezien echter lang geleden. Via de archeologie weten we ook wanneer deze soort in elk geval nog in de Rijn voorkwam. Er zijn namelijk fragmenten bekend van bijna tweeduizend jaar oud, uit een voormalige Rijngeul naast een Romeinse nederzetting in de ondergrond van Valkenburg aan de Rijn. Die worden beschouwd als het jongste bewijs uit de bodem. Ander bodemmateriaal uit ons land is veel ouder.

De Rivierparelmossel in Europa

De Rivierparelmossel is Europa's grootste zoetwatermossel. In uitzonderlijke gevallen worden de schelpen 20 centimeter lang. Ooit leefde dit dier in de meeste grote rivieren van Midden-, Zuid- en West-Europa. De soort verdween echter, onder andere door achteruitgang van de waterkwaliteit en het opgraven van de mossels vanwege de soms aanwezige, zelfs aan het hof van koningen en keizers gewilde parels(!). Oeveraanpassingen, baggerwerkzaamheden en andere ingrepen hadden ongetwijfeld ook invloed, evenals de achteruitgang van vissoorten als de Steur. Zoetwatermossels zijn namelijk afhankelijk van bepaalde vissen. Na bevruchting in het water ontwikkelen mossellarven zich eerst binnen de schelp van een moederdier. Die verlaten ze als ze een karakteristieke larvale vorm hebben die het glochidiënstadium heet. Dan hebben ze haakjes waarmee ze zich aan vissen kunnen vasthechten; meestal aan de kieuwen. Zo brengen ze meerdere maanden door als minuscule parasiet en kunnen ze grote afstanden afleggen. Daarna laten ze los, zakken naar de bodem en graven zich in. Rivierparelmossels zijn langzaam groeiende dieren die extreem oud kunnen worden, soms tot wel 150 jaar!

Bijna verdwenen

In de 20e eeuw werd ervan uitgegaan dat de Rivierparelmossel overal uitgestorven was. Het was indertijd dan ook groot nieuws toen er toch nog levende dieren werden ontdekt in Spanje (1985) en Frankrijk (2000). Vandaag de dag zijn er nog enkele populaties in onder andere de Ebro en Charente. Helaas gaan deze achteruit, waardoor de soort met uitsterven wordt bedreigd. Wereldwijd wordt de Rivierparelmossel gezien als een van de meest bedreigde grotere ongewervelden.

De Rivierparelmossel in Nederland

Nadat in 1986 en 1987 twee fragmenten waren ontdekt in de opgraving te Valkenburg aan de Rijn, werden in 2014 en 2019 op het strand van Katwijk nog twee fragmenten gevonden. We nemen aan dat ze van dieren zijn die in de toenmalige Rijnmonding hebben geleefd. Los daarvan zijn fragmenten bekend die opgezogen werden uit een zandwinput bij Lent (Nijmegen). Deze hebben daar ook in de Rijn geleefd, maar zijn veel ouder; circa 9000 jaar oud. Er zijn overigens ook uit de 19e eeuw meldingen gedaan in de grote rivieren, onder andere bij Utrecht (Rijn) en Maastricht (Maas), maar daarvan is geen materiaal bewaard gebleven. Indien de meldingen kloppen zou het uitsterven van de Rivierparelmossel in Nederland mogelijk aan het eind van de 19e eeuw hebben plaatsgevonden.

Op het strand

Dat er soms oude schelpen van zoetwatermossels op het strand van Katwijk en Noordwijk aanspoelen is niet zo vreemd. Tot het jaar 1100 stroomde de Rijn tussen die twee plaatsen de zee in. De kustlijn lag in de voorgaande periode voor de huidige kust. Later verschoof de kust iets landwaarts en kwamen rivierafzettingen met schelpen in zee te liggen. Van het strand zijn ook vondsten bekend van de Bataafse stroommossel, een andere tweekleppige die vroeger algemeen in de Rijn was. Schelpen daarvan spoelen eveneens aan. De Rivierparelmossel is echter aanzienlijk zeldzamer, materiaal daarvan spoelt zo goed als nooit aan.

Bijzondere momenten

De ontdekking in Naturalis – en aanleiding voor dit artikel – kwam op een bijzonder moment. Juist deze maand verschijnt een samenvattende publicatie (pdf; 3,9 MB) over alle fossiele vondsten van de Rivierparelmossel in zowel België als Nederland. Speciaal daarvoor waren alle museumcollecties doorgespit. Ook die van Naturalis. Dat er zo'n groot, glanzend, op het strand gevonden fragment in een onbewerkte collectie zou zitten, kon niemand vermoeden. Eens te meer blijkt hoe belangrijk oude geschonken Nederlandse collecties kunnen zijn. Het is ook een mooi voorbeeld van de extra taak die gastmedewerkers met specifieke kennis hebben bij het helpen bewerken van de Naturaliscollecties. Juist zij zijn extra gespitst op dit soort ontdekkingen; het signaleren daarvan maakt deel uit van het wetenschappelijk onderzoek waarbij burgers en wetenschappers samenwerken onder de noemer 'citizen science'. Ook veel landelijke inventarisatie- en monitoringprojecten vallen daaronder, waaronder meerdere met burgerwetenschappers op het strand en langs de kust. In belangrijke mate geldt dat ook voor publieksvriendelijke projecten en stranddagen als de Schelpenteldag en Natuur op spreekuur.

Net te laat

De ontdekking kwam helaas net te laat om nog in het artikel te worden gemeld, maar de vondst is er niet minder glansrijk om. Een krent in de pap, kerstcadeautje, of zo u wilt: een parel in de schelp. De vraag blijft nu uiteraard wanneer het vierde strandexemplaar gevonden wordt en door wie. Let u de volgende keer ook extra op als u weer eens op het betreffende strandgedeelte loopt?

Tekst: Wim Kuijper, Naturalis Biodiversity Center en Rykel de Bruyne, Stichting ANEMOON
Beeld: Wim Kuijper, Naturalis Biodiversity Center (leadfoto: het ontdekte collectiestuk van Langevelderslag); Yvonne van Dam, Naturalis Biodiversity Center; J. van Egmond; Arie Twigt