Konikpaarden en publiek op de Landtong Rozenburg in het Rotterdamse havengebied. EENMALIG GEBRUIK

Hoe zien we grazers?

ARK Rewilding Nederland
26-APR-2020 - In steeds meer Nederlandse natuurgebieden tref je in het wild levende runderen en paarden aan. Het ontmoeten van zo’n kudde grazers is voor veel mensen een mooie belevenis. Deze dieren vragen wel om andere omgangsvormen dan boerenkoeien of manegepaarden. Horen ze nou bij de natuur, of horen ze bij mensen? In dit bericht in de serie over natuurlijke begrazing gaan we hier op in.

Wat zijn wilde grazers?

Koeien bij de boer, kinderboerderijen en pony’s op maneges. Dat is voor veel mensen het vertrouwde beeld van runderen en paarden waar ze mee zijn opgegroeid. Maar sinds de jaren 80 van de vorige eeuw lopen er steeds vaker runderen en paarden rond in natuurgebieden. Deze dieren zijn hier door natuurbeheerders geïntroduceerd omdat ze een belangrijke rol vervullen bij de ontwikkeling van een gevarieerd natuurlandschap. De natuur is daarmee ook het leefgebied van deze grazers geworden.

In gebieden met natuurlijke begrazing leven de paarden en runderen, maar ook alle andere grote grazers, jaarrond: 365 dagen per jaar, 24 uur per dag en vaak generatie op generatie. Ze horen bij de natuur, net als hun verre voorouders, en net als de reeën, dassen of vossen die er leven. Deze wilde grazers vragen daarmee om een andere kijk en houding van ons dan gehouden vee.

Koe op een kinderboerderij

Beeldvorming

Het beeld dat wij hebben van grote grazers is van invloed op onze houding en ons gedrag naar de dieren toe. Op hun beurt zullen de dieren ook reageren op ons gedrag. Er is een wezenlijk onderscheid tussen wildlevende grazers in een natuurgebied en gehouden vee. Maar in de praktijk lijkt dit in de beeldvorming door elkaar te lopen.

Verwarrend voor het beeld van 'grazers als onderdeel van de natuur' is misschien dat het door menselijke invloed is dat deze dieren weer in de natuur leven. En dat er een beheerder is die de dieren in de gaten houdt (ook al zijn deze dieren heel zelfredzaam). Heel zichtbaar zijn ook de gele oorflappen die runderen ook in de natuur moeten dragen. Toch is het belangrijk om te beseffen dat dit slechts een minimale menselijke invloed is, en dat het hier gaat om dieren die op weg zijn naar een vrij leven in de natuur.

Om dit object in te laden dien je marketing-cookies te accepteren.

Galloways familiegroep (Bron: Dwaalfilm.eu)

Waarom een beheerder en gaat het niet vanzelf?

Bij natuurlijke begrazing staat de natuur zelf aan het roer: mensen sturen zo min mogelijk. Toch vragen de wet en de praktijk om begeleiding. In kleine gebieden en gebieden zonder grote roofdieren bijvoorbeeld, haalt de beheerder jaarlijks een deel van de dieren uit het gebied zodat de aantallen in evenwicht zijn met het voedselaanbod. Ook voorkomen slimme inrichtingsmaatregelen dat er schade is aan landbouwgronden of dat er gevaarlijke verkeerssituaties ontstaan. In veel gevallen zijn grazers wettelijk gehouden dieren. Er geldt een beperkte zorgplicht en dieren moeten geregistreerd worden (oormerk voor runderen, chip en paspoort voor paarden). De beheerder selecteert de dieren op zelfredzaamheid.

Toch zijn dit menselijke ingrijpen en wildheid geen elkaar uitsluitende zaken. Voor onze omgang met wildlevende grazers betekent het dat we respect moeten opbrengen voor de zelfredzaamheid van deze dieren en niet direct moeten ingrijpen, of in ieder geval dat we deze dieren met zo min mogelijke menselijke sturing moeten laten leven. Grazers krijgen dan weer de ruimte om zelf hun eigen sociale structuur of orde te creëren en waar mogelijk kan ook de selectie van zelfredzaamheid weer aan de natuur zelf overgelaten worden.

Konikpaarden in de Gelderse Poort bij Nijmegen

Wat is het verschil met vee?

Het meeste huisvee kan niet zelfstandig overleven in de vrije natuur. Het is doorgefokt op bijvoorbeeld melk- of vleesproductie. Daardoor kunnen ze niet zonder de verzorging van de mens die ze onderdak geeft, voert, melkt en helpt bij de geboorte. Omdat we al eeuwenlang de productie en het gebruiksgemak van runderen en paarden aan onze wensen hebben aangepast, heeft dit bij deze dieren geresulteerd in eigenschappen als vroegrijpheid (veel jonge dieren), grote uiers (melk) en snelle spierontwikkeling (vlees). Zulke eigenschappen zijn in een natuurlijke situatie heel onhandig. Melkkoeien hebben forse uiers waarmee ze niet ongeschonden door ruig terrein kunnen lopen. Ongeboren vleeskalveren zijn soms zo groot, dat ze alleen via een keizersnee geboren kunnen worden. Veel productiedieren hebben speciaal voedsel nodig en kunnen niet leven op een natuurlijk dieet van bloeiende kruiden en ruigtes in de zomer, en minder verteerbare bast en twijgen in de winter.

Hoe anders is dat met de paarden- en runderrassen die met hun natuurlijke eigenschappen en gedrag wel geschikt zijn om te verwilderen. Die redden zich prima in de Nederlandse natuur. Doordat de dieren de kans krijgen om in kuddes vrij in een gebied rond te zwerven zullen zij steeds meer terugkeren tot hun oorspronkelijke wilde staat. Ze passen zich lichamelijk steeds beter aan hun omgeving aan en bouwen kennis op over het terrein. Ze leren de drink- en voedselplekken en schuilplaatsen kennen en geven dit binnen de kudde ook door. Ze eten een enorme variatie aan plantensoorten. Daardoor bouwen ze weerstand op tegen ziektes. Ze ontwikkelen weer een wintervacht en leggen onderhuids vet aan voor barre tijden. In de winter schuiven ze sneeuw aan de kant om het gras daaronder op te eten. Bij hoogwater zwemmen ze zelf naar een plek waar ze willen zijn, enzovoort. Ze hebben veel bewegingsvrijheid, kiezen hun eigen partners en voeden hun jongen zelf op. De onderlinge band in de kudde is nauw. Ieder dier heeft een duidelijke plek binnen de kudde en samen staan ze sterk.

Om dit object in te laden dien je marketing-cookies te accepteren.

Ons gedrag

Hoe erg is het als mensen zich tegenover wildlevende grazers wat al te vertrouwd opstellen? De dieren aaien en voeren, ze lekker verzorgen, tot manen kammen aan toe? Als mensen aangeven: ik weet heus wel hoe ik om moet gaan met deze dieren, ik ben opgegroeid op een manege, of als mensen denken: de natuur is ook van mij, die beesten gaan maar aan de kant. In een eerder artikel in deze serie is er al op gewezen dat zo’n houding invloed heeft op het gedrag van de dieren. De grazers raken gewend aan de nabijheid van mensen en kunnen opdringerig worden naar mensen toe. Dit kan serieuze risico’s met zich meebrengen. Het komt helaas nogal eens voor dat het opdringerige dier dan verwijderd moet worden uit het gebied. Vaak betekent dat: naar de slacht. Daarmee verliest de kudde een vertrouwd lid en moeten de dieren zich herpakken.

Om dit soort gevolgen te voorkomen is het beter om grote grazers hun plek te gunnen in een wildere en meer complete natuur. Daarbij past het om ruimte te geven aan hun natuurlijke leefwijze en op afstand te genieten van deze nieuwe wilde runderen en paarden. Omdat dieren hun natuurlijke gedrag vertonen, zonder verstoord te worden, haal je door afstand te houden de natuur juist dichterbij!

Vertrouwd raken met runderen en paarden als onderdeel van de natuur

Grote grazers leren kennen

Door eens de tijd te nemen om goed te kijken naar het gedrag van de dieren kun je ontdekken hoe nauw en complex de verschillende sociale banden in een kudde zijn. Voorlichting en educatie door ervaren gidsen kan bijdragen aan begrip en inzicht in het natuurlijke gedrag van de kuddedieren. De gidsen kunnen in het veld ook laten zien wat een rijkdom aan planten en dieren het oplevert als er kuddes paarden en runderen in een natuurgebied leven. Er zijn kijk-opdrachten en informatieplaten beschikbaar die hierbij helpen. Ze worden hieronder  op een rijtje gezet. Wat educatie betreft is de schoolgaande jeugd vanzelfsprekend een belangrijke doelgroep. Zo kunnen kinderen al jong vertrouwd raken met het beeld van runderen en paarden als onderdeel van de natuur.

Download deze leuke kijkopdracht voor kinderen waarmee je grote grazers kan leren kennen of ga naar de web(geef)winkel van ARK voor handige zoekplaten:

https://webwinkel.ark.eu/producten/zoekkaarten-tekeningen/zoekkaart-taurosgedrag
https://webwinkel.ark.eu/producten/zoekkaarten-tekeningen/zoekkaart-konikgedrag
https://webwinkel.ark.eu/producten/schoolplaten-tekeningen/sleutelrol-wild-paard
https://webwinkel.ark.eu/producten/schoolplaten-tekeningen/sleutelrol-wilde-rund
https://webwinkel.ark.eu/producten/tekeningen/zoekplaat-poep

Eerder verscheen in deze serie:

Ook dieren nemen afscheid
Bevers: natuurlijke houthakkers en bouwvakkers
Welke rassen horen bij natuurlijke begrazing?
Welke soorten passen bij natuurlijke begrazing?
Rondtrekkende grazers
Grazers en publiek
Som der soorten
Hoeveel grazers passen er in een natuurgebied?
Voortplanting als motor voor rijke natuur
Hoe de winter door bos en ruigte (g)raast

ARK Natuurontwikkeling zet zich in voor het terugbrengen van natuurlijke processen, waarvan natuurlijke begrazing er één is. Grote grazers zorgen voor een afwisselend landschap waar allerlei planten- en diersoorten floreren. Door herintroductie van inheemse, grote planteneters als wisenten, paarden, runderen en edelherten werkt ARK aan het terugbrengen van natuurlijke variatie in landschappen: graslanden, struwelen, bossen en alle overgangen daartussen. In deze serie over natuurlijke begrazing laten we zien waar het om draait bij natuurlijke begrazing, en bij de explosie van leven die ermee samenhangt.

Tekst: Elma Duijndam, Hettie Meertens en Judith Slagt, ARK Natuurontwikkeling
Foto's: Paul Grootenboer; Ellen Luijks; Rob Brinkhof; Karsten Reiniers, ARK Natuurontwikkeling
Films: Dwaalfilm.eu