De bloemen waren zuiver wit en heerlijk geurend en openden zich in de avondschemering, waarna ze werden bestoven door kevers die werden aangetrokken door de geur en kleur van de bloemen. De bloemen bloeiden slechts een nacht. Daarna veranderden ze van kleur en kregen een wijnrode tint.
Verzamelaars
In de 19e eeuw trokken veel ontdekkingsreizigers door Zuid-Amerika, op zoek naar waardevolle grondstoffen, onbekende schatten en witte plekken op de kaart. Vaak deden ze dit in opdracht van regeringen, die hun landsgrenzen en invloed graag wilden uitbreiden via nieuwe handelsposten en door het oprichten van koloniën en wingewesten. De eerste westerse ontdekker van de waterlelie werd door de koning van Spanje naar Bolivia gestuurd om nieuwe ontdekkingen te doen. En ook Engelsen en Fransen zaten niet stil en stuurden diverse missies om de bron van de Amazonerivier te vinden en de gebieden daaromheen in kaart te brengen. Ook zij troffen een aantal jaren later de reuzenwaterlelie in de overstromingsvlakte van de rivieren die zich door het dichte regenwoud kronkelden.
In de jaren daarna verscheepten diverse verzamelaars de eerste reuzenwaterlelies naar Brittannië, met als doel ze daar in de koninklijke tuinen van Kew Gardens te kweken en in bloei te krijgen ter ere van de aanstaande koningin Victoria. Het zou toch fantastisch zijn als de Engelsen de mooiste waterlelie op aarde konden vernoemen naar hun koningin, hun heerser over het Britse Rijk? De (oude) wetenschappelijk naam van de reuzenwaterlelie werd door de Engelsen snel geclaimd: Victoria regia. Een mooier eerbetoon bestond niet. De Fransen hadden het nakijken en stemden met tegenzin toe.
Indrukwekkend
Dankzij de botanische tuinen van Kew kon de reuzenwaterlelie ook buiten haar land van herkomst worden bewonderd. Het was dan ook een indrukwekkende plant. Dat was het al zo in 1850, toen er voor het eerst reuzenwaterlelies in speciaal daarvoor gebouwde kassen en serres konden worden gehouden. Uiteindelijk lukte het ook om de reuzenwaterlelie in bloei te krijgen. Dat lukte niet direct in Kew Gardens, maar wel binnen het netwerk van de directeur van de botanische tuin, die aan zeker vijf omliggende landgoederen zaden ter beschikking had gesteld voor zijn adellijke vrienden om een kweekpoging te wagen. Het was de hoofdtuinman Joseph Paxton, van landgoed Chatsworth, die in 1849 een bloem overhandigde aan de koningin van Engeland.
“Dit is de meest fantastische bloem die Hare Majesteit ooit heeft gezien”, schreven de nieuwsberichten. De hoofdtuinman had nog meer bedacht om deze publiciteitsstunt over de eerste bloeiende reuzenwaterlelie in Europa onder de aandacht te brengen. Hij wilde ook graag laten zien hoe groot en bijzonder de bladeren van de reuzenwaterlelie waren. Ze waren bijna net zo indrukwekkend als de bloem. Hij zette zijn acht jaar oude dochtertje Annie, verkleed als een elfje, op een van de bladeren. Zo was zij, in november 1849, het eerste kind dat de kracht en het draagvermogen van de drijvende bladeren officieel aantoonde. Een kopergravure uit die tijd is daarvan het eerste bewijs. Hoewel de vader van Annie eigenlijk alleen maar wilde aantonen dat de bladeren van de reuzenwaterlelie in verhouding best groot zijn en een zeker gewicht kunnen dragen, gaf de bewuste kopergravure bij anderen een heel ander gevoel. Zij omschreven Annie omschreven als een waternimf die de koninklijke bloem bewaakte. Dichters hadden hiermee een dankbaar onderwerp, want het was al sinds mensenheugenis zo dat waterlelies symbool stonden voor het voortbrengen van nieuw leven. Waterlelies en waternimfen hadden al een lange relatie met elkaar in Europese legenden als het ging over de magie van de liefde en trouw. Misschien is deze relatie tegenwoordig wel het beste te omschrijven met het sprookje van de Indische Waterlelies. Het gaat over een heks in een oerwoud, die zo jaloers is op de schoonheid van de sterrenkinderen die dansen op een meer in het maanlicht, dat ze hen omtovert in waterlelies. De sterrenkinderen hebben kennelijk nauwe banden met de waternimfen, die zich ook kunnen veranderen in zuiver witte bloemen.
Egyptenaren
De oude Egyptenaren zagen hun eigen waterlelies verschijnen in de Nijl, die zodra de regentijd aanbrak, een symbool van het terugkerende leven voorstelden. Het water bracht nieuw leven op de landbouwgronden. Zodra de vruchtbare akkers tijdens de droge tijd weer droogvielen, verdwenen ook de schitterende waterlelies.
In de decennia na de introductie van de reuzenwaterlelie in Engeland kregen steeds meer botanische tuinen de kans om deze bijzondere plant te kweken, er uitbundig mee te pronken en er zo publiciteit mee te trekken. De Victoria was te zien in de botanische tuinen van Gent, Amsterdam en Leiden. In 1907 was er ook al een exemplaar te zien in de tropische kas van de Rotterdamsche Diergaarde. De traditie om de reuzenwaterlelie te tonen werd op de nieuwe locatie van de dierentuin in de Blijdorpse polder voortgezet. In 1940 werd de Victoria regia-serre gebouwd, naar ontwerp van Van Ravesteyn. Tot op de dag van vandaag biedt deze serre onderdak aan de ‘koningin van de waterlelies’.
Vanuit haar 'tropische paleizen' kon de reuzenwaterlelie binnen de Europese botanische tuinen zonder al te veel moeite prima onze eigen witte, inheemse waterlelie vervangen en invulling geven aan een oude legende. De Germanen waren er namelijk al van overtuigd dat de ooievaars de baby’s de wereld in brachten en bij hun aardse ‘moeders’ afleverden. Die baby’s kwamen wel ergens vandaan, inderdaad, ze werden geboren uit de bloemen van de zuivere waterlelie! De ooievaars hoefden ze dan nog alleen nog maar van het drijvende blad te plukken en naar een gezin in blijde verwachting te vliegen.
Die laatste legende betekende dé doorbraak bij het grote publiek. De gewone waterlelie uit de sloot kreeg een vervanger uit Zuid-Amerika met levensgrote bladeren waarop ook daadwerkelijk baby’s konden worden neergelegd. Alles kwam bij elkaar in een uniek plaatje. De waterlelie als brenger van het leven uit de oudheid, de verbondenheid met liefde en trouw, de tot de verbeelding sprekende plant, bejubeld door plantkundigen en symbool voor een koningin met gratie. Met de geschiedenis vanaf de eerste ontdekking komt dit samen in een hedendaagse digitale foto van je meest dierbare persoon, vastgelegd voor de toekomst….
Wie zou nu, met dit alles in gedachten, niet op zo’n koninklijk blad willen liggen?
Meer informatie
Tekst: Louwerens-Jan Nederlof, Diergaarde Blijdorp
Beeld: Jan Meijvogel; Vincenz Raimund Grüner; Diergaarde Blijdorp; Leidsch Dagblad