Rood, wit, blauw en oranje (en een beetje roze): kleurafwijkingen onder exotische rivierkreeften

Steeds meer overheden, vissers en natuurbeschermers proberen de uitheemse rivierkreeften weg te vangen met meer of minder innovatieve vangtuigen zoals fuiken, korven, kistjes, goten, sleuven, tunnels en collectoren. Alleen al uit natuurgebied de Molenpolder bij Utrecht werden in 2022 ruim een half miljoen rivierkreeften aan de modder onttrokken. Afgezien van ‘nuttige informatie’ om nog meer kreeften te kunnen vangen – zoals kennis over de activiteit, groei en reproductie – heeft het werk ook inzicht gegeven in alle mogelijke verschijningsvormen en kleurvariëteiten die kreeften kunnen aannemen. De vraag die daarbij meestal gesteld wordt is: waarom is de kreeft blauw? En in mindere mate: waarom is de kreeft rood, wit, roze of oranje? Waarom deze kleuren? En waarom worden andere kleuren bijna nooit gemeld?

Kleur

De kleur van rivierkreeften en veel andere dieren wordt in belangrijke mate bepaald door pigmenten die carotenoïden worden genoemd. Het zijn lange koolstofketens die vooral blauw(groen) licht absorberen en dus vooral geel, rood tot oranje tinten reflecteren. Micro-organismen en planten, bijvoorbeeld wortel en tomaat, maken ze zelf. Dieren kunnen ze alleen via voedsel binnenkrijgen. Het bekendste voorbeeld hiervan is wellicht de flamingo die rozerood kleurt door een uit voedsel verkregen carotenoïde genaamd astaxanthine. Ook bij rivierkreeften speelt astaxanthine een belangrijke rol.

Het exoskelet

De buitenkant van een rivierkreeft wordt ‘exoskelet’ genoemd en is opgebouwd uit vier lagen:

1. De epicuticula: een dunne, wasachtige beschermingslaag (tegen onder andere uitdroging).
2. De exocuticula: een harde, verkalkte laag met chitinevezels voor de stevigheid.
3. De endocuticula: een dikke, flexibele brug tussen de exocuticula en epidermis.
4. De epidermis: levend weefsel waar chitine en eiwitten worden geproduceerd en daarmee feitelijk de opeenvolgende vervellingen.

Het rood reflecterende astaxanthine is in alle lagen van het exoskelet aanwezig, alleen in de drie buitenste lagen (de cuticula) is astaxanthine gebonden aan eiwitcomplexen. Deze combinatie reflecteert een heel andere kleur dan rood, te weten: blauw (met eiwitten in de cuticula), paars (idem) en geel (met een eiwit in de epicuticula). Alleen in de onderste laag (epidermis) bevindt zich astaxanthine dat nog niet aan eiwitten is gebonden en dus nog als rood is waar te nemen.

Stapeling van kleuren

De mengeling van geel, blauw, paars en rood in de opeenvolgende lagen van het exoskelet maakt dat rivierkreeften doorgaans kleuren aannemen die kinderen maken als ze te veel soorten verf door elkaar mengen: een vaag soort bruin. Dat is uiteraard de bedoeling in het licht van camouflage. Afhankelijk van de soort vindt er meer of minder expressie plaats van bepaalde kleuren, waardoor bijvoorbeeld de rode Amerikaanse rivierkreeft van nature al behoorlijk rood is. Wanneer er door omstandigheden iets mis gaat met de eiwitten in een of meerdere lagen van het exoskelet kunnen er afwijkende kleuren ontstaan. Bijvoorbeeld, een onfortuinlijke kreeft die in de koekenpan wordt gegooid. Door de hitte vallen alle eiwitten uit elkaar. Het vrije astaxanthine uit de epidermis blijft over en wordt aangevuld met astaxanthine uit gedesintegreerde eiwitten uit de overige lagen van het exoskelet. Resultaat: rood+rood+rood+rood=knalrood! Daar tegenover staat dat kreeften(resten) die, bijvoorbeeld door een reiger, op de kant worden achtergelaten na enige tijd vaak blauw verkleuren, doordat de buitenste lagen van het exoskelet – oftewel: de gele en rode tinten van respectievelijk de epicuticula en epidermis – als eerste worden aangetast.

Natuurlijke kleurafwijkingen

Natuurlijke kleurafwijkingen bij levende rivierkreeften kunnen zowel door voedsel(gebrek) ontstaan als door genetische factoren. Wanneer het voedsel weinig astaxanthine bevat, valt de rode kleur uit de epidermis weg en nemen blauwe tinten uit de cuticula de overhand. Eén mutatie kan ook genoeg zijn om overexpressie van ‘blauwe eiwitten’ in de cuticula te veroorzaken. Minder algemeen zijn mutaties waarbij de expressie van meerdere eiwitten wordt beïnvloed. Dan kunnen feitelijk alle andere kleuren in het spectrum van wit (algehele verstoring in de productie van carotenoïde bindende eiwitten veroorzaakt leucisme), oranje, roze, hyperrood tot paars ontstaan.

Frequentie

Kleine onregelmatigheden, zowel genetisch als in het voedsel, kunnen al leiden tot blauwe kreeften, wat vermoedelijk verklaart dat de meeste waarnemingen van kleurafwijkingen blauwe dieren betreffen. Een recente studie (pdf: 604 kB) naar kleurafwijkingen vond dat ruim 70 procent van kleurafwijkingen onder rivierkreeften betrekking had op blauw. Ook in Nederland lijkt de blauwe vorm (plaatselijk?) het meest talrijk. Bij een inventarisatie van EIS Kenniscentrum Insecten in de Ankeveense plassen in 2024 was ongeveer 2 procent van de rode Amerikaanse rivierkreeften blauw gekleurd (4 van de 215 gevangen kreeften). Andere kleuren zijn nog maar een heel enkele keer gemeld.

Kleurvorm gezien?

Help mee met het in kaart brengen en begrijpen van de kleurvariatie van rivierkreeften in Nederland! Heb je een rivierkreeft gezien met of zonder afwijkende kleur? Plaats je foto op Waarneming.nl en vergeet niet om bij ‘Levensstadium’ voor ‘afwijkend’ te kiezen, zodat de foto’s makkelijk terug te vinden zijn.

Tekst: Bram Koese, EIS Kenniscentrum Insecten
Beeld: Bram Koese (leadfoto: rode Amerikaanse rivierkreeft, blauwe kleurvorm); Roy van Eewijk; Wim Mathijsen