Bolwerk van Hamster in Bertem verdwenen?
Bericht uitgegeven door Natuurstudiegroep Dijleland [land] op [publicatiedatum]
Het lijkt erop dat de Europese hamster bijna helemaal verdwenen is uit Vlaanderen. Een grootschalige zoekactie in en rond een van de twee laatste bolwerken van de soort, op het akkerplateau tussen Bertem en Korbeek-Dijle, leverde niets op. Zijn we te laat om de Bertemse Hamster nog te redden?
Vlaanderen vormt in Europa de westgrens van het verspreidingsgebied van de Europese hamster. De soort kwam tot in de jaren 90 nog verspreid voor in de leemstreek waar ze zich typisch ophoudt in graanakkers. Hamsters leven van zaden, klavergewassen, plantenwortels en insecten maar voor hun winteroverleving is het stapelvoedsel graan, dat ze massaal verzamelen en in hun burchten opslaan. Door de moderne landbouwtechnieken, die heel weinig oogst verspillen, door vroeger in de zomer te oogsten (groter areaal wintergraan) en door veranderingen in het leefgebied kwam de voedselzekerheid en de winteroverleving voor vele populaties in gevaar. Resultaat: hamsterpopulaties in Vlaanderen en de rest van West-Europa begonnen sterk af te nemen tot ze helemaal verdwenen. In Vlaanderen waren er eind jaren 90 nog vier populaties bekend: twee in Limburg (Voeren en het aaneengesloten gebied van Bilzen/Riemst en Heers/Tongeren) en twee in de leemstreek van Vlaams-Brabant (Hoegaarden en Bertem). Enkele jaren later werd in Voeren en Hoegaarden geen bewijs meer gevonden van hamsteraanwezigheid zodat er nog maar twee grote bolwerken in Vlaanderen overbleven. Het lijkt erop dat de Hamster nu nog maar één bolwerk rest.
Omdat de Hamster een nachtactief dier is dat zich hoofdzakelijk ophoudt in graanakkers is inventarisatie een moeilijke aangelegenheid. Maar Hamsters maken burchten: een holenstelsel waarin ze hun voedsel opslaan en waarin ze leven. En die burchten zijn dankzij hun typisch uitzicht vrij gemakkelijk te herkennen. Door na de oogst de akkers af te lopen en te zoeken naar dergelijke burchten kan een populatietrend ter plaatse opgevolgd worden.
Omwille van de nijpende situatie werden beide bolwerken Riemst/Heers en Bertem sinds eind jaren 90 geregeld geïnventariseerd. In het Limburgse bolwerk werden dit jaar nog enkele burchten aangetroffen, maar vanuit het bolwerk in Bertem kwam er alarmerend nieuws.
In Bertem wordt het kerngebied van de populatie door vrijwilligers onder begeleiding van Natuurstudiegroep Dijleland opgevolgd. Dit gebeurt sinds 1998 in 2 UTM-hokken van 1 km². In deze 200 hectare werden jaarlijks alle graanakkers vlak na de oogst afgespeurd naar burchten van de Hamster. De regelmatige inventarisatie werd volgehouden tot 2009 toen er nog burchten aangetroffen werden. Opvallend is dat men “slechts” 60-80 ha moest aflopen om enkele burchten te vinden. De burchten volgden een licht wisselende trend over de jaren maar hun dichtheid bleef over het algemeen vrij stabiel. De Hamster deed het niet heel goed maar bleef standhouden ondanks een hoge graad van inteelt. Dit jaar werd door de Natuurstudiegroep Dijleland opnieuw het initiatief genomen om een inventarisatie te organiseren in het kerngebied in Bertem om de stand van zaken na te gaan. Er werd in totaal 81,93 ha geïnventariseerd, waarvan 63,22 ha binnen de twee UTM1-hokken. De resultaten waren zorgwekkend: er werd niet één burcht gevonden. De zoekinspanning was nochtans vergelijkbaar met vorige inventarisaties. Is het te laat voor de Bertemse hamsters?
In het gebied werden door het Agentschap voor natuur en bos (ANB) tot en met 2012 enkele beheersovereenkomsten afgesloten met de lokale landbouwers: voornamelijk in functie van Hamsters maar ook akkervogels konden ervan profiteren. De maatregelen gingen van graan dat bleef staan tot luzernestroken. Vanaf 2013 heeft de Vlaamse landmaatschappij (VLM) nieuwe beheersmaatregelen voor Hamsters gesloten en inmiddels wordt door lokale landbouwers ongeveer 50 ha akkervogel- en hamstervriendelijk beheerd op het akkerplateau van Bertem. Veel van de akkers die we dit jaar onderzochten, grensden aan beheerde percelen en toch vonden we geen burchten, hoewel we verwachtten dat het leefgebied nu redelijk geschikt geworden was.
De Hamster lijkt verdwenen uit de twee onderzochte UTM-hokken. De mogelijkheid bestaat dat het onderzochte gebied niet meer hun kerngebied is. De twee hokken liggen op een enorm leemplateau dat zich van Bertem tot Sterrebeek en Overijse uitstrekt. Ook in de andere hokken werden bij de eerste inventarisaties in 1998-1999 Hamsters gevonden, maar daar ging het om kleinere concentraties. Het lijkt ons weinig waarschijnlijk dat Hamsters het in andere delen van dit gebied (zonder beheersovereenkomsten) wel nog goed doen, maar enkele verspreide waarnemingen van twee burchten en één levend exemplaar buiten het kerngebied in 2012 sluiten enige hamsteractiviteit buiten het kerngebied op het leemplateau niet uit.
De eerste stap in de bescherming van deze verloren gewaande populatie zou een uitgebreide zoektocht moeten zijn om na te gaan of er buiten het oude kerngebied nog Hamsters leven. Als dat het geval is, dan moeten beheersovereenkomsten daarop afgestemd worden. Er is de laatste jaren almaar meer geïnvesteerd in beheersovereenkomsten. De grote oppervlakte die onder de bestaande overeenkomsten valt kan een toevluchtsoord zijn voor de eventuele laatste Hamsters. Daarnaast wordt er hard gewerkt aan beschermingsplannen voor de soort. Hopelijk is het nog niet te laat.
Tekst: Gert Vanautgaerden & Roel Uyttenbroeck (Natuurstudiegroep Dijleland)
Foto: Jan Mertens & Hugo Willockx
NSGD wenst ook de vele vrijwilligers extra te bedanken voor hun onmisbare hulp bij de inventarisaties.