Grenzenloos Gulpdal: natuur als partner in waterveiligheid
ARK Rewilding NederlandMet het afronden van het project ‘Grenzenloos Gulpdal, veilig door natuur’ sluit ARK Rewilding Nederland, samen met Belgische partners Natagora, Regionaal Landschap Haspengouw & Voeren en Staatsbosbeheer, een intensieve en hoopvolle periode van zeven jaar af.
Breed scala aan maatregelen
Het project kreeg vleugels dankzij een extra bijdrage van ruim twee miljoen euro van de Nationale Postcode Loterij. Door deze bijzondere steun konden natuurorganisaties vanaf 2018 een breed scala aan maatregelen treffen, die zonder deze impuls niet of slechts deels mogelijk waren geweest.
Het is een investering die zijn waarde dubbel en dwars heeft bewezen, want in het Gulpdal is de keuze voor een meer natuurlijke aanpak aangeslagen. Zo wordt het Gulpdal nu veiliger, groener en aantrekkelijker voor mens en dier. “Vanuit allerlei hoeken was er weerstand tegen die dam”, herinnert ARK-projectleider Hettie Meertens zich. “Niet alleen bewoners, ook Staatsbosbeheer zou er een enorm verlies van natuur door lijden. Het gaf ons juist de motivatie om met partners naar alternatieven te zoeken en deze daadwerkelijk te realiseren.”
Het dal als levend waterwerk
Wie nu door het Gulpdal wandelt, ziet niet altijd direct de ingrepen die het landschap veiliger maken. Subtiele maatregelen die goed bij het landschap passen, maken het verschil: waar akkers ooit het regenwater ongehinderd naar beneden lieten stromen, staan nu kruidenrijke graslanden vol bloemen en insecten.
Waar een diep ingesneden bronbeek stroomde, ligt nu een brede, ondiepe bedding, waarin het water vertraagd afstroomt naar de Gulp. En waar uitgestrekte eentonige graslanden lagen, zijn door extensieve jaarrondbegrazing en aanplant van brede struweelhagen, zeer gevarieerde, structuurrijke graslanden ontstaan. Op sommige plekken is het effect direct merkbaar. “Voordat we aan de slag gingen zag je na zware regenbuien steevast modder op de wegen, weggestroomd van hoger gelegen akkers. Inmiddels blijven op deze plekken de wegen schoon doordat die akkers natuurgrond zijn geworden”, vertelt Meertens. “Op deze manier wordt ook de toestroom van modder naar heldere heuvellandbeken tegengegaan.”
Door de vele tienduizenden nieuwe bomen en struiken zijn de valleiranden groener en ruiger. Het zijn ingrepen die het water vertragen, maar tegelijk ook ruimte scheppen voor soorten als de grauwe klauwier en de wilde kat. “Langs de beek zorgt jonge aanplant bovendien voor schaduw, waardoor forel en zalm in warme perioden kunnen overleven”, legt ze uit.
Resultaten in cijfers én beleving
Het resultaat van het project laat zich goed in cijfers uitdrukken. Er is 54 hectare grond verworven en omgevormd tot wilde natuur. Daarnaast is bijna 25 hectare akkergrond veranderd in grasland. Ook zijn er twaalf ondiepe laagtes aangelegd. Twee beektrajecten zijn heringericht, wat betekent dat ze zijn verondiept en verbreed. Tot slot zijn enkele honderden hectares grasland verrijkt met meer dan 175.000 bomen en struiken. Maar minstens zo belangrijk is wat er te horen en te voelen is in het dal. Het zachte kabbelen van water dat langs stenen en grasranden verder trekt. De levendige roep van vogels tussen jonge struikpartijen.
Ook de lokale gemeenschap is betrokken bij het project. Boeren in de Voerstreek experimenteerden in vijf pilotprojecten met andere vormen van landgebruik en inrichting. Meer dan 150 veldlessen, excursies en lezingen brachten bewoners, scholieren en bezoekers dichter bij de betekenis van een natuurrijk beekdal. De film 'Buien Beter Bergen' en diverse voorlichtingsmaterialen zorgen ervoor dat de lessen van de Gulp breder navolgbaar zijn, zowel binnen als buiten het Gulpdal.
Buien beter bergen (Bron: ARK Rewilding Nederland)
Cijfers vertellen niet alles. “Het Gulpdal was altijd al mooi: een Natura 2000-gebied en vijfsterrenlandschap. Tegelijkertijd is het kwetsbaar vanwege dreigende ontwikkelingen. Nu ik na zeven jaar terugkijk, is het nog steeds dat prachtige dal, maar op cruciale plekken wel beter beschermd! Zowel de natuur als de waterhuishouding zijn robuuster geworden”, zegt Meertens tevreden. Bewoners merken dat de omgeving groener is geworden, zonder dat de karakteristieke doorkijkjes – die we kennen van het heuvellandschap in Zuid-Limburg en het Belgische grensgebied – zijn verdwenen. En kenners zien hoe de natuur een comeback maakt in het beekdallandschap.
Grenzenloos samenwerken
Het Gulpdal trekt zich niets aan van landsgrenzen, en het project evenmin. Dankzij Europese geldstromen als Interreg en POP3-water, en cofinanciering van het Waals Gewest, kreeg de aanpak extra kracht. Daarmee werd het Gulpdal een voorbeeld van hoe grensoverschrijdend samenwerken aan water en natuur niet alleen noodzakelijk, maar ook vruchtbaar is. Aanvankelijk was er scepsis bij belangrijke partners in het gebied – kon dat wel, op korte termijn concrete resultaten boeken samen met partners aan de andere kant van de grens? “Door het gesprek aan te gaan, naar elkaar te luisteren en ieders ervaring mee te nemen, is het gelukt om vrij snel stappen te zetten”, aldus Meertens. De extra steun van de Postcodeloterij gaf dat proces een beslissende duw in de rug.
Blik vooruit: springplank naar Bocageland
Met de afronding van dit project is er geen punt gezet, maar een komma. Het Gulpdal is de proeftuin geweest voor het nieuwe grensoverschrijdende landschapspark Bocageland. Daarin wil onze projectpartner Regionaal Landschap Haspengouw & Voeren, nu als kartrekker, met een groot aantal partijen uit de grensregio van Vlaanderen, Wallonië en Nederland, de lessen uit het Gulpdal op grotere schaal toepassen. De doelen: minder wateroverlast en minder droogteschade bewerkstelligen door water langer vast te houden in het hele stroomgebied, biodiversiteit en de lokale economie versterken, én mensen verbinden met hun landschap.
De ambities zijn groot: nog meer beekdalen herstellen, landbouw en natuur naast elkaar laten bestaan, en met elkaar het landschap versterken. En een landschap creëren dat zowel klimaatbestendig als aantrekkelijk is om in te wonen, werken en recreëren. Net als bij het Gulpdal kan dit alleen met steun van partners die geloven in de kracht van natuur. Nieuwe financiers hebben hier de kans om bij te dragen aan een inspirerend voorbeeld van grensoverschrijdende samenwerking, waar veiligheid, landschappelijke schoonheid en toekomstbestendigheid samenkomen.
“Wat we hier hebben laten zien, is ook universiteiten opgevallen. Ze nemen deze aanpak inmiddels mee in hun rekenmodellen. Dat geeft vertrouwen, maar betekent niet dat we achterover kunnen leunen”, waarschuwt Meertens. “We hebben maar delen van het gebeid kunnen aanpakken. Natuurlijke oplossingen werken pas echt goed als het hele landschap meedoet in het vasthouden en vertragen van regenwater. Nu is het aan grondeigenaren en de politiek om door te pakken.”
Tegelijkertijd klinkt er zorg. Waar veehouderijen verdwijnen om stikstof te reduceren, is het risico reëel dat de akkerbouw op hellingen toeneemt. “En juist die akkers spoelen uit bij regen en veranderen de Gulp weer in een modderstroom. Afgelopen jaar waren er beken in het heuvelland die door de vele regen geen enkele dag helder zijn geweest – funest voor de dieren die erin leven”, zegt ze bezorgd.
Natuur die beschermt
Terugkijkend zijn de vier projectpartners trots en tevreden – het Gulpdal wordt veiliger en veerkrachtiger door méér groen. Dus niet door een massieve dam, maar door natuur de ruimte te geven en door in landbouwgebieden met de natuur samen te werken. Meertens sluit af: “Het project heeft laten zien dat de bereidheid tot natuurlijke oplossingen en grensoverstijgende samenwerking in deze streek groeit. Er is vertrouwen en door te dóen konden we laten zien dat die gezamenlijke, natuurlijke aanpak werkt.”
Tekst: Mignon van den Wittenboer en Hettie Meertens, ARK Rewilding Nederland
Beeld: Hettie Meertens; ARK Rewilding Nederland; Rob Geraeds