De groene apotheek: medicinale planten in de Leidse Hortus botanicus

Als vrijwilliger in de Leidse Hortus houd ik me voornamelijk bezig met het verzorgen van de planten: water geven, verpotten en snoeien zijn mijn dagelijkse bezigheden. Het is dankbaar werk en bovendien leerzaam: het biologisch bestrijden van insectenplagen is een van de dingen die ik hier heb geleerd en thuis al van pas is gekomen. 

Philipp Franz von Siebold

Naast mijn werk als vrijwilliger ben ik pas afgestudeerd als arts en ik ben niet de eerste die beide interesses heeft gecombineerd. In de Japanse tuin staat een buste van Philipp Franz von Siebold, die als arts en botanicus van 1823 tot 1829 in Nederlandse dienst werkte op het eiland Deshima in Japan (een tip voor wie meer wil weten: op steenworp afstand van de Hortus ligt het Sieboldhuis). Daar onderwees hij in de westerse geneeskunde, die in Japan toen nog onbekend was. In ruil daarvoor kreeg hij bijzondere Aziatische plantensoorten mee, die tegenwoordig niet meer weg te denken zijn uit menig Europese tuin. Denk hierbij aan Wisteria hortensia of W. azalea. De Flora Japonica is zijn bekendste werk en een ode aan de prachtige planten uit Japan.

Medicinale planten

Behalve voor de sier zijn planten door de eeuwen heen ook een belangrijke bron van medicijnen geweest. Toen Von Siebold arts was, was zijn apotheek waarschijnlijk echt groen: medicinale planten waren – behalve het mes – vaak de enige remedie tegen allerlei kwalen. Zo werd het herderstasje (Capsella bursa pastoris), dat wij tegenwoordig als onkruid beschouwen en dat overal om ons heen groeit, gebruikt om hevige bloedingen na de bevalling te stoppen. Interessant zijn de onderzoeken die aantonen dat het ook echt lijkt te werken.

Medicijn tegen malaria

Plantengeneeskunde klinkt misschien als iets van vroeger, maar niets is minder waar. In de jaren zeventig van de vorige eeuw ontdekte men in China dat de zomeralsem (Artemisia annua, waarvan verscheidene verwante soorten te vinden zijn in de Clusiustuin) een stofje aanmaakt dat malaria kan genezen. Artemisinine is een geweldige ontdekking geweest in de strijd tegen malaria, zeker gezien de nare bijwerkingen van het al eerder ontdekte kinine. Dit is overigens ook afkomstig uit het plantenrijk, namelijk van de Cinchona-boom, die ook in de Hortus staat.

Tegengif

Sommige planten kunnen ook dienen als tegengif. Hoewel het in Nederland niet vaak gebeurt, komen er ieder jaar wel een paar mensen op de eerste hulp nadat ze een verkeerde paddenstoel hebben gegeten. Meestal gaat het om de knolammoniet, een soort die erg lijkt op de weidechampignon, maar waarvan het eten een dodelijke afloop kan hebben. De zaden van de mariadistel (Silybum marianum, te vinden in de Clusiustuin) bevatten het tegengif (silibinine) dat nog altijd wordt gebruikt om deze mensen te redden.

Wapenwedloop

Kortom, planten hebben tal van geneeskrachtige eigenschappen waarvan we tot op de dag van vandaag dankbaar gebruikmaken – en dat zal in de toekomst naar mijn verwachting zo blijven. Doordat we gedurende lange tijd (met name buiten Nederland) vrij scheutig met antibiotica zijn geweest, zijn bacteriën (en zelfs sommige parasieten) resistent tegen onze medicijnen geworden. Op dit microscopische slagveld is er een constante wapenwedloop tussen onze medicijnen en de kleine beestjes die ons ziek maken. Misschien komt een van de volgende doorbraken wel uit onze eigen Hortus in Leiden. Als je door deze prachtige tuin wandelt, check dan af en toe eens onze Plantzoeker – wie weet welke ziektes er vroeger met deze plant behandeld werden!

Tekst: Maxim Bax
Beeld: Maxim Bax (leadfoto: buste van Philipp Franz von Siebold in de Japanse tuin van Hortus botanicus Leiden); Jeff Korsmit, Hortus botanicus Leiden; Flora Japonica; Michel Langeveld, Wikimedia Commons