Joost Vogels, onderzoeker aan Radboud Universiteit Nijmegen, verdedigde deze maand zijn proefschrift: hoe werkt een onbalans van voedingsstoffen in de bodem door via planten op dieren, en welke gevolgen heeft dat voor herstel van heideterreinen? Vogels onderzocht zowel de effecten van verzuring en vermesting van de bodem als herstelmaatregelen, zoals plaggen en het toevoegen van bufferende stoffen. Zijn belangrijkste conclusie vat hij samen in een metafoor: de natuur is ziek, en onze maatregelen zijn als medicijnen. Bij grootschalige of verkeerd gebruik zijn deze bijwerkingen groter dan de voordelen. En de bijsluiter wordt niet altijd goed gelezen.
De bouwstenen: stikstof, fosfor en koolstof
Na decennia van verhoogde neerslag van stikstof en – in het verleden –zwavelhoudende verbindingen, is de bodem verzuurd en is er veel stikstof beschikbaar voor planten. Het is een van de grootste problemen voor typische planten- en diersoorten in voedselarme heidegebieden. Herstelmaatregelen als plaggen, maaien en begrazen worden ingezet om hoge grassen als pijpenstrootje te verwijderen en heide, kruiden, lage grassen, mossen en korstmossen weer een kans te geven. Soms wordt er ook kalk of steenmeel toegevoegd om de bodemverzuring op te heffen. Ondanks deze maatregelen gaan veel heidesoorten nog steeds achteruit.
Balans in voedingsstoffen
Het gaat uiteindelijk om de goede balans tussen voedingstoffen, die voor planten en dieren nodig is voor overleving en voortplanting. In de wetenschap wordt dit aangeduid als stoichiometrie. Uit onderzoek blijkt dat stikstof vaak in te hoge mate aanwezig is, waardoor er een relatief gebrek aan fosfor optreedt. Fosfor is een belangrijk element bij de vorming van DNA. De maatregel om met plaggen stikstof te verwijderen werkt niet goed, omdat daarmee ook fosfor en andere elementen als ijzer en calcium worden weggehaald. Daarbij wordt stikstof door de hoge depositie vanuit de lucht steeds aangevuld, maar de andere stoffen blijven schaars. Hierdoor wordt de onbalans tussen stikstof en andere belangrijke voedingsstoffen alleen maar groter. Wanneer vervolgens fosfor en andere mineralen – bijvoorbeeld door middel van steenmeel – wordt toegevoegd aan het systeem, levert dit weer een andere onbalans. Zo kan onder andere de opname van mangaan afnemen en krijgen insecten moeite met het ontwikkelen van dekschilden en andere harde lichaamsdelen.
Duurzame landbouw enige echte kans
Hoewel de meeste beheermaatregelen een verdere achteruitgang van de karakteristieke heideflora en -fauna vertragen, of soms ook tijdelijk stopzetten, leveren ze geen duurzame oplossing. Het blijft nodig om ‘medicijnen’ te gebruiken om het heidesysteem op de been te houden. Het enige wat echt werkt, is de verzuring en de vermesting verminderen. Het liefst door boeren perspectief te bieden op een duurzame bedrijfsvoering, met minder stikstofuitstoot. Zolang deze uitstoot niet omlaag gaat, zullen lokale maatregelen nodig blijven, met alle bijwerkingen die daarbij horen.
Meer informatie
- Joost Vogels promoveerde op 15 oktober 2025 cum laude aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Verdiepende interviews zijn verschenen in de Volkskrant en Trouw. Het onderzoek is voor een groot deel uitgevoerd met financiering van OBN Natuurkennis, een kennisnetwerk van het ministerie van LVVN en de provincies.
Tekst: Marijn Nijssen, Stichting Bargerveen; Maaike Hoogland, VBNE
Beeld: Staatsbosbeheer; Mark Zekhuis, Saxifraga; Rob Felix, Natuurbalans