Klaveronderzaai biedt kansen voor grootschalig herstel akkernatuur
De Vlinderstichting, Harrier Conservation International, Rotterdam de boer op!Klaveronderzaai – het inzaaien van klavers onder een hoofdgewas – wordt al langer gezien als een slimme maatregel voor biologische akkerbouwers. Landbouwkundig bodemadviseur Sander Bernaerts van Naturim had het idee dat de voordelen, zoals kostenbesparing, stikstofbinding en verbetering van de bodemstructuur, ook zouden kunnen werken voor gangbare akkerbouwers. In gesprekken met agro-ecoloog Ben Koks van Harrier Conservation International werd duidelijk dat de methode ook grote kansen biedt voor de akkernatuur. Samen ontwikkelden zij een zorgvuldig samengesteld mengsel van verschillende klavers, aangevuld met onder andere wikke, deder (een kruisbloemige) en vlas. Het doel: een combinatie van stikstofbinding, een lange bloeiperiode voor bestuivers en zaadvorming voor vogels. "De potentie van klaveronderzaai is groot, zeker als ook gangbare akkerbouwers ermee aan de slag gaan", zegt Bernaerts. "Met relatief weinig inspanning kan snel op grote schaal een wezenlijke verandering plaatsvinden voor akkernatuur."
Klaveronderzaai – in maïs en in ruimer gezaaid graan (Bron: Thiemo van Dam)
Opschaling na hoopvolle eerste proeven
In 2024 werd klaveronderzaai voor het eerst op kleinere schaal getest bij dertig boeren. De resultaten waren dermate positief dat in 2025 flink werd opgeschaald. Via de kortingsactie 1001 Hectare Klaveronderzaai van Urgenda meldden zich 140 boeren aan. Daarnaast konden via het project Rotterdam de boer op! nog eens acht boeren deelnemen, waarbij de percelen ook uitvoerig ecologisch werden gemonitord. Binnen dat laatstgenoemde project hebben boeren op de Zuid-Hollandse Eilanden ook laten zien dat klaveronderzaai succesvol is in maïs én dat het ruimer zaaien van tarwe – op bredere rijen – in combinatie met klavers de akkernatuur nog een extra impuls geeft.
Droog voorjaar, maar veelbelovende percelen
Het extreem droge voorjaar van 2025 vormde een uitdaging voor de ontkieming van de klavers. Niet bij alle boeren sloeg de onderzaai aan. Maar waar de klavers wel goed opkwamen, bleken de effecten direct zichtbaar. Graanstoppels – de gewasresten na de oogst – bieden samen met de klavers een aantrekkelijk leefgebied voor vogels, dankzij achtergebleven graankorrels en beschutting. Ben Koks: "Je ziet er kwartels die vlak voor de punt van je laars opvliegen en foeragerende gele kwikstaarten die zich voorbereiden op de trek naar Afrika. Ook werden we verrast door verschillende velduilen en blauwe kiekendieven, en tot ver in het najaar vlogen er oranje en gele luzernevlinders."
De Vlinderstichting deed in de klaveronderzaaipercelen onderzoek naar bestuivende insecten en loopkevers. Een van de meest opmerkelijke waarnemingen was die van de zeldzame zandhommel. Ook ondergronds werden duidelijke effecten gemeten. Uit bodemonderzoek van datawetenschapper Anne Krediet van Aquila Ecologie blijkt dat in percelen met klaveronderzaai beduidend meer regenwormen voorkwamen dan in vergelijkbare referentiepercelen. Dat wijst op een actiever en gezonder bodemleven.
Succesvolle proeven in maïs
De Zuid-Hollandse experimenten met het zaaien van klavers in maïs en in ruimer gezaaid tarwe zijn zeer geslaagd. Op suiker- en snijmaïspercelen van twee biologische boeren ontstond na de oogst een dichte, groene klavermat. En ook in maïs toont klaveronderzaai zijn kracht voor de bodem: na de oogst is geen extra groenbemester meer nodig en de boer profiteert direct van stikstofbinding. Voor de akkernatuur is het grote voordeel dat de akker langere tijd onbewerkt blijft. Reeën, kwartels en kiekendieven lieten zich geregeld zien op deze akkers.
Brede tarwerijen
Verder werd geëxperimenteerd met het breder zaaien van tarwe. Bij akkerbouwer Johan van Beek werd tarwe op één perceel deels gangbaar en deels op bredere rijen gezaaid. Door de ruimere rijafstand krijgen tarweplanten meer licht en ruimte, wat hun ontwikkeling ten goede komt. Proeven laten zien dat het ruimer zaaien daardoor gemiddeld slechts zo’n 8 procent tarweopbrengst kost. In Van Beeks perceel ontwikkelde de klaver zich tussen de ruimer gezaaide tarwe duidelijk beter en werden aanzienlijk meer insecten waargenomen. Reden genoeg voor het projectteam om deze aanpak verder te onderzoeken.
Invloed van herbiciden op klaveronderzaai
Op vijf proefboerderijen is onderzocht hoe verschillende herbiciden de groei van de klaveronderzaai beïnvloeden. Daarnaast is in een aantal proeven gekeken naar andere effecten en invloeden, zoals stikstofbinding, het eiwitgehalte van het graan en de zaaiafstand. Uit de resultaten blijkt dat sommige herbiciden een duidelijke impact hebben op het slagen van de onderzaai. De keuze van de juiste middelen, zowel in het najaar als in het voorjaar, blijkt daarbij cruciaal. Op proefboerderij Rusthoeve kwam dit effect duidelijk naar voren. De opgedane kennis uit deze proeven helpt om deelnemende boeren komend jaar gerichter te adviseren over het gebruik van herbiciden.
Enthousiasme bij boeren
De deelnemende Urgenda-boeren deelden hun ervaringen via een enquête. Opvallend is dat hun motivatie om mee te doen verder gaat dan alleen bodemkwaliteit. "Na de bodemkwaliteit is het ondersteunen van akkernatuur de belangrijkste drijfveer", aldus Bernaerts. "Het is heel mooi dat boeren duidelijk gemotiveerd zijn om mee te doen vanwege de akkervogels. Dat vinden ze zelfs belangrijker dan stikstofbinding of het voordeel binnen het Gemeenschappelijk landbouwbeleid."
Ondanks de tegenvallers door droogte gaf vrijwel iedereen aan gemotiveerd te zijn om ook volgend jaar door te gaan met klaveronderzaai.
Vervolg in 2026
Het klaveronderzaai-project van Rotterdam de boer op! werd mogelijk gemaakt dankzij een LEADER-subsidie van de provincie Zuid-Holland en de Europese Unie. De overige deelnemers deden mee via het Urgenda-project 1001 hectare Klaveronderzaai.
Ook komend jaar kunnen geïnteresseerde boeren meedoen. Zij krijgen opnieuw 75 procent korting op de klavermengsels.
Meer informatie
- Kijk voor meer informatie op de website van 1001 hectare Klaveronderzaai. Hier kunt u zich ook aanmelden om komend jaar mee te doen.
Tekst: Dimmy van Ruiten, Rotterdam de boer op! en Hanneke van Ormondt, Urgenda
Beeld: Thiemo van Dam; Ben Koks; Anthonie Stip