De allereerste slanke sleutelbloemen (Primula elatior) zijn al in bloei gezien. De wervende tekst bij de Nationale Bloem Verkiezing luidde: "Mijn Latijnse naam Primula verraadt het al: eerste van de lente. Ik ben het startsalvo van het voorjaar. Het wintercanvas is nog bedekt met een dunne laag vorst, en bomen en bosschages staan nog kaal in de knop. Juist in deze tijd spreid ik mijn groene loof uit en richt mijn slanke bloemensteel op om de voorjaarszon ten volle te benutten. Stem op een echte lentebode en laat het altijd lente zijn!"
Op naar Rotterdam
Helaas heeft het de stemmers niet overtuigd, het madeliefje won. Wellicht komt dit omdat de meeste mensen sleutelbloemen niet meer als wilde Nederlandse plant ervaren. Kenners weten alle drie de wilde Nederlandse sleutelbloemsoorten prima te vinden, maar er zijn vele wandelrondjes te maken zonder er eentje tegen te komen. Op naar Rotterdam dus, waar net nieuw onderzoek aan de sleutelbloemencollectie is gedaan. Louwerens-Jan Nederlof, Collectiebeheerder Botanische Afdeling van Diergaarde Blijdorp, schreef over de nationale Primula-collectie dit artikel.
Bijzondere band
Het voorjaar is weer in aantocht. Na al die weken van regen en kou is het voor de liefhebbers van planten en tuinen eindelijk weer tijd om opnieuw kennis te maken met de eerste voorjaarsbloeiers. De sleutelbloemen behoren tot die eerste vroegelingen die her en der in tuinen en bosplantsoenen opkomen. Primula is afgeleid van het Latijnse woord 'primus' dat 'eerste' betekent. Wereldwijd omvat de familie van de sleutelbloemen (Primulaceae) meer dan vijfhonderd soorten. De Botanische Afdeling van Diergaarde Blijdorp heeft een bijzondere band met deze familie. Sinds 7 juni 2005 wordt de collectie van Blijdorp door de Stichting Nationale Plantencollecties erkend als houder van de nationale collectie Primula’s.
Achter de schermen
De eerste bloeiende slanke sleutelbloemen zijn het startsein voor een nieuw seizoen met het kweken en vermeerderen van diverse accessies. Dit natuurbericht gaat in op de bijzondere aspecten van deze collectie die zich achter de schermen van een dierentuin bevindt: een plaats waar niet veel mensen dat verwachten.
In november 2023 heeft Botanic Gardens Conservation International (BGCI) op ons verzoek onze Primula-collectie onderzocht. Het doel was om te bepalen in hoeverre deze plantencollectie gebruikt kan worden voor onderzoek en natuurbeschermingsdoelen. Tegelijkertijd zal duidelijk moeten worden in hoeverre de collectie nationaal en internationaal uniek is ten opzichte van de andere collecties in de meer dan zeshonderd aangesloten botanische verzamelingen van het gezamenlijke netwerk van BGCI. De gegevens van onze Primula-collectie werden geanalyseerd door de door BGCI beheerde databases van de aangesloten botanische tuinen: PlantSearch en GardenSearch. Daarnaast leverden wijzelf de catalogus en beschrijving van de Primula-collectie. Hoewel dergelijke analyses momentopnamen zijn van een bepaalde hoeveelheid gegevens, geven de uitkomsten een duiding over onze positie binnen het netwerk van de BGCI. Het onderzoek gaf ook aanbevelingen over het verbeteren van de verzorging en over een gerichte kweek van de aanwezige bedreigde en unieke soorten Primula die in geen enkele andere collectie worden gehouden. Verder gaf het een overzicht van 'case reports' van andere tuinen. Tenslotte werden er diverse tips gegeven over de mogelijkheden die er zijn om de educatie en publieksvoorlichting, in dit geval over onze Primula-collectie, vorm te geven en in diverse thema’s uit te werken.
Sterke en zwakke punten
Het rapport verscheen begin januari en gaf ons een helder overzicht van de sterke en zwakke punten die vanaf dit jaar worden uitgewerkt om aan onze eigen 2050 Masterplan-wensen in Diergaarde Blijdorp invulling te gaan geven. Een aantal punten uit het rapport viel op:
- Diergaarde Blijdorp heeft de grootste collectie Primula’s in Nederland met 84 soorten van de ruim 440 soorten wereldwijd.
- De Primula-collectie is wereldwijd de op acht na grootste collectie (exclusief botanische tuinen met hybriden en kweekvormen en/of opgeslagen zaden in zaadbanken). De grootste collectie van zogeheten botanische soorten bevindt zich in Gotenburg in Zweden met 126 soorten.
- Zes soorten Primula worden in geen enkele andere collectie aangetroffen.
- De collectie bevat dertien soorten Primula die op verschillende niveaus in de natuur worden bedreigd.
- Twee soorten van deze groep hebben een bekende herkomst uit het wild en zijn daardoor erg waardevol voor toekomstige natuurbehoudsactiviteiten, zoals het opslaan van de zaden in een zadenbank en het doen van onderzoek op de groeiplaatsen van herkomst.
- De komende jaren zal de collectie vooral moeten worden aangevuld met planten die een bekende herkomst hebben uit het wild. Nu is dat aandeel zes procent van het totaal aantal planten (ruim 650 exemplaren), maar dat zou in 2030 ruim twaalf procent van het totaal moeten zijn.
In de praktijk
Er zijn sinds de publicatie van het onderzoek al veel aanbevelingen in de praktijk gebracht. De meest waardevolle en belangrijke planten zijn voorzien van een extra label en de meest bedreigde soorten of soorten die weinig in andere botanische tuinen te zien zijn, worden handmatig bestoven om er zeker van te zijn dat de soorten niet met andere soorten kruisen. Op enkele plaatsen in Blijdorp is er educatie over de inheemse Primula-soorten. Langs het bezoekerspad richting de hoofduitgang groeit al ruim twee decennia een semiwilde populatie van de slanke sleutelbloem (zie onderstaande foto). Onze eerste voorjaarsboden!
In het oude gedeelte van de dierentuin, in de omgeving van de Europese rotstuin, zijn speciale plantenbakken ingericht met de drie inheemse soorten Primula: naast de slanke sleutelbloem zijn dit de stengelloze sleutelbloem (Primula vulgaris) en de gulden sleutelbloem (Primula veris). Op diverse tekstborden komt men meer te weten over de achteruitgang en bedreigingen. Verder is er ook aandacht voor de rol van botanische tuinen om inheemse plantensoorten te kweken. Voor enkele daarvan is het mogelijk om deze opnieuw in de natuur te herintroduceren op plaatsen die in het verleden door allerlei oorzaken ongeschikt zijn geworden. In samenwerking met terreinbeheerders en universiteiten proberen we deze doelen te bereiken en ons op de kweek en herintroductie van die soorten te richten. Hiervoor is Diergaarde Blijdorp lid van het consortium van stichting Het Levend Archief en de Nederlandse Vereniging van Botanische Tuinen. Het rapport van BGCI maakte duidelijk dat onze sleutelbloemen letterlijk de sleutel zijn om succesvol te kunnen opereren in het werkveld van onderzoek, educatie en natuurbehoud.
Meer informatie
- Sleutelbloemen vind je niet op de stoep, maar in de stadsnatuur kun je wel verrassende familieleden aantreffen zoals rood guichelheil (Anagallis arvensis subsp. arvensis) en puntwederik (Lysimachia punctata). Speur op uw wandeling naar Blijdorp naar stoepplantjes.
- Plant & insect is het jaarthema van de samenwerkende botanische tuinen. Over sleutelbloemen en bestuiving is veel te ontdekken, lees hier bijvoorbeeld meer.
- Zoek naar nationale plantencollecties in je eigen buurt.
Tekst: Louwerens-Jan Nederlof, Diergaarde Blijdorp
Beeld: KU Leuven; Köhler's Medizinal-Pflanze; Louwerens-Jan Nederlof