Eerste vondst van neotene Kleine watersalamander in België

9-JUL-2012 - Volwassen in het vel van een kind: de heilige graal van de cosmetica, natte droom van mensen met een verouderingsfobie. Plastische chirurgie probeert de illusie te wekken dat het kan maar helaas pindakaas: illusies zijn bedrog. Of toch niet?

Bericht uitgegeven door Natuurpunt Studie [land] op [publicatiedatum]

Volwassen in het vel van een kind: de heilige graal van de cosmetica, ultieme betraching van mensen met een verouderingsfobie. Plastische chirurgie probeert de illusie te wekken dat het kan maar helaas pindakaas: illusies zijn bedrog. Of toch niet?

In een kunstmatige waterpartij op het militair domein van Herentals-Grobbendonk werden vier hoogst merkwaardig Kleine watersalamanders (Lissotriton vulgaris) aangetroffen (drie ♂♂ en één ♀). Deze exemplaren hadden alle een goed ontwikkelde cloaca. Zo’n cloaca (Latijn voor ‘riool’) is een opening in het lichaam waar alles doorheen gaat: ontlasting, urine en genitale uitscheidingen. Exemplaren met een volledig ontwikkelde cloaca zijn per definitie volwassen, geslachtsrijp. De Kleine watersalamanders die op het militair domein werden aangetroffen, hadden naast functionele geslachtsorganen echter ook kieuwen en kieuwspleten, wat uitgesproken kenmerken zijn van larven. Een vreemde combinatie, dus, die bekend staat als neotenie.

Het eerste gedocumenteerde geval van een neotene Kleine watersalamander in België (foto: Diederik D’Hert)

Het woord ‘neotenie’ is afgeleid van het Griekse neo (nieuw, jong) en tenein (blijven). De term wordt gebruikt voor larven die de metamorfose niet volledig voltooien maar wel blijven groeien en uiteindelijk zelfs geslachtsrijp worden. Neotenen zijn dus geslachtsrijp in een larvaal stadium. Het achterliggend mechanisme is een complex verhaal waarbij een storing in de wisselwerking tussen de hypothalamus, de hypofyse en de schildklier leidt tot een blokkering van het endocrien systeem. Ingewikkeld, dus.

Let op de uitwendige kieuwen. Voor de rest zien neotenen eruit als normaal volwassen exemplaren (foto: Diederik D’Hert)

In Nederland is een aantal gevallen bekend van neotene Alpenwatersalamanders (Ichthyosaura alpestris), Vinpootsalamanders (Lissotriton helveticus) en Kleine watersalamanders. Voor Vlaanderen was tot voor kort enkel een geval bekend van zeven neotene Vinpootsalamanders (twee ♂♂, vijf ♀♀) die in 1932 werden aangetroffen in een turfput in Essen. Het geval van Herentals-Grobbendonk dateert al van 2005 maar werd pas recent beschreven in het Nederlandse vaktijdschrift RAVON. Dit is het eerste gedocumenteerde geval van een neotene Kleine watersalamander in ons land. Opmerkelijk: in die betonnen blustank op het militair domein werden ook twaalf neotene Vinpootsalamanders gevangen (twee ♂♂, tien ♀♀). Verder onderzoek moet uitwijzen of ook de andere (quasi identieke) betonnen watervergaarbakken op dit domein neotene exemplaren bevatten.

Bij navraag doken ook nog een aantal andere gevallen op. Zo werd in 2006 een neotene Vinpootsalamander in een ven in Brecht gevangen en in 2007 werd nog een neoteen ♂ Kleine watersalamander gevonden in een ondiepe duinpan in het Vlaamse Natuurreservaat Ter Yde in Oostduinkerke. In 2008 werden tien neotene Kleine watersalamanders gevangen in Hamont-Achel. Mogelijk werden al meer gevallen in Vlaanderen gedocumenteerd. Alle waarnemingen kunnen worden doorgegeven op onderstaand correspondentieadres, graag met opgave van exacte datum en plaats, soort, aantal en bij voorkeur foto’s waarop de cloaca van de neotene exemplaren duidelijk zichtbaar is zodat reuzenlarven kunnen worden uitgesloten.

Tekst: Dominique Verbelen, dominique.verbelen@natuurpunt.be, Natuurpunt Studie
Foto's: Diederik D'Hert