Explosieve uitbreiding van invasieve meerkikkers

De introductie van invasieve soorten behoort tot de belangrijkste oorzaken van biodiversiteitsverlies. In Nederland is de meerkikker buiten zijn natuurlijke verspreidingsgebied uitgezet – en bezig met een opmars. In samenwerking met RAVON (Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland) hebben biologiestudenten van het Instituut Biologie Leiden (IBL), Universiteit Leiden en Naturalis Biodiversity Center onderzocht waar de exotische meerkikkers oorspronkelijk vandaan komen.

Lekker kontje

Meerkikkers zijn op industriële schaal naar West-Europa geïmporteerd. Niet alleen vanuit andere delen van Europa, maar zelfs vanuit Azië en Afrika. Waarom wordt er zo met die meerkikkers gesleept? De kikkerbil-industrie wordt gezien als de belangrijkste bron van introducties. Zo wordt er jaarlijks honderden kubieke meter kikker naar Frankrijk verscheept. De handel in kikkerpoten is echter niet het enige introductiekanaal. Voorheen werden bijvoorbeeld exotische kikkervisjes bij tuincentra aangeboden om de vijver op te leuken. “Geen wonder dat meerkikkers over grote afstanden verspreid worden”, vertelt Tariq Stark van RAVON. De introductieroutes voor de meerkikker zijn inmiddels goed gedocumenteerd voor Frankrijk, Zwitserland en België, waar meerkikkers van nature niet voorkomen. 

Enorme expansie

Omdat de meerkikker wél van nature voorkomt in Nederland, valt introductie hier misschien minder op, maar het speelt wel degelijk een grote rol. “Vanuit het zuiden rukken exotische meerkikkers op. Ze hebben inmiddels een aanzienlijk deel van ons land, waar ze voorheen nooit zaten, gekoloniseerd”, aldus Richard Struijk van RAVON. De eerste waarnemingen stammen uit circa 1990 in Zuid-Limburg. Anno 2025 hebben ze zich door het heuvelland en het Maasdal verder door Nederland verspreid. De hoogste tijd dus om de situatie te inventariseren. 

Cryptische soorten en citizen science

In Nederland komen van nature drie soorten groene kikkers voor. Dat zijn, naast de meerkikker, de poelkikker en de bastaardkikker. Overigens is die bastaardkikker in een ver evolutionair verleden ontstaan uit een kruising tussen de meerkikker en de poelkikker. “Het is geen sinecure om deze drie kikkersoorten van elkaar te onderscheiden. Maar onderscheid maken tussen onze inheemse en verschillende uitheemse meerkikkerlijnen is nog véél complexer – en op het oog niet te doen”, vertelt promovendus Anagnostis Theodoropoulos, die de studentenprojecten begeleidde.

Om duidelijkheid te krijgen in de verspreiding van groene kikkers, heeft RAVON haar netwerk van vrijwilligers om hulp gevraagd. Deze mensen monitoren amfibieën binnen het NEM Meetprogramma Amfibieën, met als doel verspreiding en aantalstrends in beeld te brengen. Zodoende staan ze toch regelmatig met een kikker in de hand. Hen werd verzocht om met een swab wat huidslijm af te nemen. Huidslijm bevat namelijk DNA en dat DNA kan gebruikt worden om de identiteit van een kikker te bepalen.

Kikkercocktail

Met behulp van de techniek 'DNA-barcoding' is heel precies de lettervolgorde van een klein, maar variabel stukje DNA afgelezen voor alle kikkers. “Door voor elke kikker het DNA-profiel vast te stellen, kon bepaald worden tot welke soort elke individuele kikker behoort en waar in het natuurlijk verspreidingsgebied deze oorspronkelijk vandaan komt”, legt hoofdonderzoeker Ben Wielstra uit. De resultaten zijn glashelder: de exotische meerkikkers komen niet uit Nederland, maar uit vier heel verschillende streken:

• Centraal- en Oost-Europa;
• De Balkan;
• Noord-Turkije, of zelfs verder oostelijk;
• Zuid-Turkije.

De bevindingen passen in het grotere plaatje van meerkikkerintroducties in West-Europa. Er is hier een mengelmoes aan meerkikkerlijnen geïntroduceerd. Sommige zijn zó verschillend, dat ze vaak als aparte soort worden beschouwd. In het natuurlijke verspreidingsgebied komen zulke sterk genetisch gemixte populaties niet voor. De meerkikkers hebben er duidelijk geen last van: de geïntroduceerde populaties zijn in staat om zich heel snel uit te breiden.

Vraatzucht, ziekten en hybridisatie

De meerkikker geldt als een van de meest belangrijke invasieve amfibieën. Kikkers eten alles wat in hun mond past – en de meerkikker heeft een behoorlijk grote bek. Geïntroduceerde meerkikkers concurreren niet alleen met, maar kunnen ook jagen óp inheemse amfibieën. In een deel van het Limburgse invasiefront komen bijvoorbeeld sterk bedreigde amfibieën voor, zoals de geelbuikvuurpad en de vroedmeesterpad, die overlast zouden kunnen ondervinden van exotische meerkikkers.

Geïntroduceerde meerkikkers kunnen ook amfibieënziektes zoals de schimmelziekte chytridiomycose verspreiden. Nu het meerkikkerfront ook onze inheemse groene kikkers bereikt, moet bovendien met hybridisatie rekening worden gehouden, omdat inheemse groene kikkers met uitheemse meerkikkers zullen paren.

Wetenschappers en beleidsmakers pleiten al langer om de import van levende meerkikkers aan banden te leggen. Nu de omvang van de meerkikkerinvasie in Nederland in kaart is gebracht, is het van belang om de impact te bestuderen en mitigatiestrategieën te formuleren. Hoe krijgen we exotische meerkikkers onder controle?

Meer informatie

• Het artikel The invasive marsh frogs advancing into the Netherlands carry a diverse mix of mtDNA is verschenen in het wetenschappelijke tijdschrift Amphibia-Reptilia.

Tekst: Ben Wielstra en Anagnostis Theodoropoulos, Instituut Biologie Leiden, Leiden Universiteit & Naturalis Biodiversity Center; Tariq Stark en Richard Struijk, RAVON
Beeld: Maarten Gilbert, RAVON (leadfoto: P. ridibundus kurtmuelleri, Lefkas, Griekenland); RAVON; Tariq Stark, RAVON