Welk fluweelpootje zal het wezen?

Het algemeen voorkomende fluweelpootje is te vinden op dode stammen, stronken, takken en ondergronds (wortel)hout van loofbomen. Soms ook als zwakteparasiet op levend hout, slechts zeer zelden op het hout van naaldbomen. Houtsoorten van Els, Vlier, Es, Populier en Wilg op wat rijkere bodems zijn favoriet voor het fluweelpootje. Het winterhalfjaar is voor fluweelpootjes het jaargetijde bij uitstek maar ze worden, hoewel een stuk zeldzamer, ook gemeld van het zomerhalfjaar.

Drie soorten en een variëteit

Nog niet zo lang geleden kon het Gewoon fluweelpootje (Flammulina velutipes) eenvoudig als aparte soort worden doorgegeven. Recent is echter gebleken dat het Gewoon fluweelpootje uit meerdere soorten bestaat. Eerst werd in 1983 het Zomerfluweelpootje (Flammulina fennae) van het Gewoon fluweelpootje afgesplitst als aparte soort. Het Zomerfluweelpootje is te herkennen aan een blekere gele hoed en kleinere sporen van 6 tot 8 bij 3 tot 5 micrometer. Het Gewoon fluweelpootje heeft sporen van 6 tot 9,5 bij 3 tot 4 micrometer. Zoals de Nederlandse naam al aangeeft maak je in de winter weinig kans op een vondst van het Zomerfluweelpootje. Het opvallend gele Zomerfluweelpootje werd in het verleden meestal op vrijwillige basis microscopisch op naam gebracht. 

Op basis van moleculair onderzoek werd nog een tweede soort onderscheiden, namelijk het Langsporig fluweelpootje (Flammulina elastica) met sporen van 8 tot 11,5 bij 3 tot 4 micrometer. Het Langsporig fluweelpootje is net als het Gewoon fluweelpootje een soort die vooral in het winterhalfjaar tevoorschijn komt en tegenwoordig op veel plaatsen in Nederland is gevonden.

Recent is nog een derde soort afgesplitst, Flammulina populicola, die nog niet in ons land is vastgesteld en ook geen Nederlandse naam heeft. Flammulina populicola is gemakkelijk te herkennen aan de wittige plaatjes en sporen van 6 tot 7,5 bij 3,5 tot 4,5 micrometer, dus kleinere sporen dan van het Gewoon fluweelpootje. Door deze veranderingen is het aan te raden om met behulp van de microscoop fluweelpootjes te determineren. Anders kunnen de afzonderlijke soorten niet worden gevalideerd. 

Tenslotte is er ook nog een zeldzame variëteit "lactea" van het Gewoon fluweelpootje bekend. Deze heeft een vrijwel witte hoed maar bezit dezelfde sporenmaten als het Gewoon fluweelpootje. De witte variëteit komt, omdat het dezelfde soort betreft, in dezelfde periode van het jaar tevoorschijn maar is in Nederland (uitgezonderd de provincie Zuid-Holland) een zeldzame verschijning. Kortom, fluweelpootjes op naam brengen is tegenwoordig minder eenvoudig dan gedacht.

Op zoek naar fluweelpootjes

In deze tijd van het jaar maak je de meeste kans op twee soorten fluweelpootjes: het Gewoon fluweelpootje en het Langsporig fluweelpootje. Beide soorten kunnen zonder microscopisch onderzoek niet worden onderscheiden. In het verleden werd het niet gebruikelijk geacht om fluweelpootjes aan een microscopisch onderzoek te onderwerpen. Door de recente ontwikkelingen kan er op uiterlijke kenmerken niet meer worden afgegaan en moeten er fluweelpootjes mee naar huis worden genomen voor onderzoek.

Het recreatiegebied "Geestmerambacht" ten noorden van Alkmaar werd vorige week voor deze gelegenheid uitgekozen om onderzocht te worden op het voorkomen van fluweelpootjes. Het gebied heeft een kalkrijke, voedselrijke kleibodem en er staan veel Populieren en Wilgen. Er werden op genoemde houtsoorten flink wat fluweelpootjes gevonden. Tijdens het microscopisch onderzoek dat er op volgde bleken er, behalve het Gewoon fluweelpootje, ook meerdere exemplaren van het Langsporig fluweelpootje te zijn verzameld. Dit fluweelpootje was zover bekend nog nooit uit de kop van Noord-Holland gemeld. Volgens de Funga Nordica komen Langsporige fluweelpootjes vooral voor op het hout van Populieren en Wilgen. De voorkeur voor populierenhout geldt trouwens ook voor de nog steeds niet uit Nederland gemelde Flammulina populicola. Toch maar doorgaan met zoeken!

Tekst en foto's: Martijn Oud, Nederlandse Mycologische Vereniging (leadfoto: Gewoon fluweelpootje of Langsporig fluweelpootje)