Vruchtvorming bij Hemelboom of Japanse duizendknoop gezien?
FLORONJapanse duizendknoop
Alle in Europa groeiende Japanse duizendknopen (Fallopia japonica var. japonica) stammen waarschijnlijk af van één vrouwelijke plant die rond 1850 vanuit Japan in Nederland is ingevoerd. Stekken van deze plant zijn als sierplant over nagenoeg alle continenten verspreid, waardoor de populatie te boek staat als 'de grootste kloon ter wereld'. Nieuwe groeiplaatsen van Duizendknopen kunnen ontstaan uit wortelstokfragmenten, die bijvoorbeeld met tuinafval, stromend water of als verontreiniging in ophoogzand verspreid worden. Ook stengelfragmenten met een stengelknoop kunnen bij maaiwerkzaamheden verspreid worden en onder gunstige omstandigheden weer wortel schieten.
Inmiddels is gebleken dat enkele andere Aziatische duizendknopen zoals Chinese bruidssluier en Sachalinse duizendknoop de Japanse duizendknoop kunnen bestuiven. Vooral de kruising met Sachalinse duizendknoop is levensvatbaar gebleken. Deze hybride, de Bastaard- of Boheemse duizendknoop, is tegenwoordig mogelijk al algemener dan de oudersoorten.
Hemelboom
De Hemelboom is oorspronkelijk inheems in China, maar als sierboom over alle continenten verspreid. De boom is vaak in stedelijk gebied aangeplant als laanboom. Verwildering is in Nederland een vrij recent verschijnsel. Pas sinds eind vorige eeuw worden zaailingen van Hemelboom steeds frequenter waargenomen. Vanwege de nadelige invloed op de biodiversiteit is de Hemelboom sinds 25 juli 2019 toegevoegd aan de EU-lijst met voor de Europese Unie zorgwekkende invasieve uitheemse soorten.
Hemelboom vermeerdert zich vegetatief vooral door wortelopslag. Na mechanische beschadiging door maaien of kappen ontstaan er nieuwe scheuten aan de wortels of uit de stam. De boom kan zich in de loop der tijd door wortelopslag over tientallen meters uitbreiden, zoals in sommige middenbermen en langs gevels te zien is.
Hemelboom wordt beschouwd als een tweehuizige plant: een boom heeft of alleen mannelijke of alleen vrouwelijke bloemen. Beiden zijn nodig voor vruchtvorming. Het blijkt dat Hemelbomen niet altijd strikt tweehuizig zijn. In Nijmegen is bijvoorbeeld een boom waargenomen met overwegend mannelijke bloemen, waartussen zich toch enkele vruchten ontwikkelden (zie Kijk op Exoten 20, pagina 14, pdf: 6,2 MB). Dus ook overwegend mannelijke bomen kunnen zaden produceren. Hemelbomen zijn efficiënte zaadverspreiders: bomen van zeven jaar oud kunnen al vrucht zetten; een volwassen boom produceert 100.000-den zaden. Deze zaden kunnen, vooral over geplaveide, gladde oppervlakken, door de wind over aanzienlijke afstanden verspreid worden.
Genetische variatie
Als soorten zich alleen maar vegetatief vermeerderen, kan er zich weinig genetische variatie ontwikkelen. Als er - zoals bij Hemelboom en Duizendknopen – eenmaal kiemkrachtige zaden gevormd worden, verspreiden de planten zich sneller en verwilderen ze vaker buiten het stedelijk gebied waar ze oorspronkelijk zijn aangeplant. Ze vestigen zich dan ook in meer natuurlijke habitats. Door de geslachtelijke voortplanting neemt ook de genetische variatie toe. In de Verenigde Staten is binnen tweehonderd jaar de genetische variatie van hemelboom net zo groot geworden als in China. Zo ver is het in Nederland nog niet, maar bij duizendknopen lijkt de genetische variatie in Europa wel toe te nemen.
Natuurlijke selectie
Met de toegenomen genetische variatie doet ook de natuurlijke selectie zijn intrede. Door natuurlijke selectie worden planten die het best aangepast zijn aan hun omgeving uitgeselecteerd. In het geval van invasieve exoten is dit een ongewenste ontwikkeling. De kans dat exoten zich in de loop der tijd steeds aanpassen aan verschillende biotopen en resistentie ontwikkelen tegen ziekten en bestrijdingsmiddelen neemt hierdoor toe.
Geef vruchtdragende planten door
Voor het tegengaan van verdere verspreiding van exoten als Hemelboom en Japanse duizendknoop, is het van belang te weten waar zich zaadbronnen bevinden. Om hier een beeld van te krijgen, roept FLORON op om waarnemingen van Hemelboom en Japanse duizendknopen (inclusief Bastaard- en Sachalinse duizendknoop!) met vruchten door te geven via bijvoorbeeld de app NOVA of via Waarneming.nl. Geef bij 'stadium' aan dat de plant 'vruchtdragend' is. En omdat we dit ook willen weten van aangeplante Hemelbomen, willen we van bomen die in een park, plein of laan groeien, graag weten dat het om een 'aangeplant' exemplaar gaat. Uiteraard is het ook van belang als je waarnemingen van zaailingen doorgeeft. Afbeeldingen van kiemplanten van Hemelboom vind je hier en hier.
Auteurs: Leonie Tijsma, Ruud Beringen & Baudewijn Odé, FLORON
Foto's: Ruud Beringen (leadfoto: Vruchten van Japanse duizendknoop var. compacta); Michael Gasperl, Wikicommons CC BY-SA 3.0; Hanneke Waller