Oorzaak gevonden van vallende muizen in het aquaduct bij Hommerts (Fryslân)
Altenburg & WymengaUit een filmpje van Harry Bosma van Wetterskip Fryslân (zie hieronder) blijkt dat de muizen daadwerkelijk in het aquaduct vallen. In de meeste gevallen gebeurde dat 's nachts. Het merendeel van de Veldmuizen werd gevonden aan de westzijde van het aquaduct (zie luchtfoto).
Het verschijnsel van de vallende muizen doet denken aan de lemmingen die massaal van een klif af springen in de Walt Disney-film ‘White Wilderness'. Dit is een bedacht verhaal, maar de ervaringen bij het aquaduct van Hommerts laten zien dat er mogelijk toch een kern van waarheid in zit. Wat was hier aan de hand? De grote sterfte van Veldmuizen in het aquaduct was reden om onderzoek te gaan doen naar de oorzaak ervan.
Veldmuizendrama bij aquaduct Jeltesleat (Bron: Harrie Bosma)
Verloop van het aantal dood gevonden Veldmuizen in het aquaduct
Op 20 juni 2019 kwam de eerste melding binnen van dode Veldmuizen in het aquaduct. Het dagelijks tellen van dode muizen door een medewerker van de provincie is toen begonnen (alleen op werkdagen). Op maandag gevonden dieren zijn bij de telling evenredig verdeeld over de zaterdag, zondag en maandag. Het tellen ging door tot half november.
Voor 20 juni werd het aquaduct regelmatig gecontroleerd, maar zijn er volgens de medewerker van de provincie geen dode muizen vastgesteld. Na 20 juni gaat het echter hard. Tussen 20 en 28 juni worden er 638 dode Veldmuizen in het aquaduct gevonden (zie figuur). Vanaf 29 juni is de sterfte weer gering, tot 5 augustus gaat het in totaal maar om 13 Veldmuizen. Dan volgt een tweede, meer bescheiden, piek, met tussen 6 en 12 augustus in totaal 79 dode Veldmuizen. Na 12 augustus wordt er nog maar een klein en afnemend aantal Veldmuizen gevonden, tot half november in totaal 75.
Samenvattend worden er tussen half juni en half november in het aquaduct in totaal 805 dode Veldmuizen gevonden, met een grote piek tussen 20 en 28 juni en een kleinere piek tussen 6 en12 augustus. Behalve Veldmuizen zijn ook vier dode Mollen en één dode Bosspitsmuis in het aquaduct aangetroffen.
Het aantalsverloop van dood gevonden Veldmuizen in het aquaduct over de periode half juni tot half november 2019 wijkt sterk af van het normale populatieverloop van de Veldmuis in deze periode van het jaar. Normaliter neemt het aantal Veldmuizen vanaf het vroege voorjaar, wanneer de reproductie begint, toe tot een maximum in oktober, wanneer de reproductie tot een eind komt. Blijkbaar is de sterfte in het aquaduct daarom door andere factoren 'getriggerd'.
Populatiesamenstelling van de dood gevonden Veldmuizen in het aquaduct
Op 27 juni 2019 zijn in het aquaduct 103 dode Veldmuizen verzameld, 68 mannetjes (66%) en 35 vrouwtjes (34%). De sexratio van deze steekproef wijkt af van de normale sexratio van Veldmuizen in deze periode van het jaar. Uit eigen waarnemingen blijkt dat rond deze tijd gemiddeld 46% mannelijk is. Het hoge aandeel van mannetjes Veldmuizen in de steekproef lijkt er op te wijzen dat er tijdens de sterftepiek sprake was van verhoogde concurrentie tussen de Veldmuizen. De gewichtsverdeling en de seksuele activiteit van de verzamelde Veldmuizen in het aquaduct zijn wel vergelijkbaar met eerdere eigen waarnemingen in deze periode van het jaar. De meest waarschijnlijke verklaring voor de verhoogde concurrentie tussen de Veldmuizen is een verhoogde populatiedruk.
Mogelijke verklaringen voor de muizensterfte
Veldmuizenuitbraak in 2019
De grote muizensterfte in het aquaduct in de zomer van 2019 is ongetwijfeld mede het gevolg geweest van de grote muizenrijkdom in Fryslân in dit jaar. Nadat veldmuizenuitbraken meer dan veertig jaar niet meer in Nederland waren vastgesteld, vonden in 2007, 2014 en 2019 in delen van Fryslân opnieuw uitbraken plaats. De hernieuwde uitbraken worden met name in verband gebracht met diepontwaterde, niet meer beweide, maar slechts gemaaide graslanden. Achteraf is duidelijk geworden dat ook in 2014 - het vorige muizenuitbraakjaar - grote aantallen Veldmuizen in het aquaduct van Hommerts zijn gevallen, zij het niet zo massaal als in 2019. In de tussenliggende - minder muizenrijke - jaren was de sterfte in het aquaduct gering. In de loop van de winter 2019/2020 is het aantal Veldmuizen in Fryslân sterk afgenomen. In 2020 zijn er tot nu toe niet of nauwelijks dode Veldmuizen in het aquaduct gevonden. De muizenuitbraak in 2019 verklaart niet waarom de sterfte zo gepiekt in het seizoen plaatsvond. Andere factoren doen dat wel.
Maaiactiviteiten
De eerste piek van dode Veldmuizen in het aquaduct in de periode 20 t/m 28 juni volgt direct op het maaien van de graslandpercelen direct westelijk ervan. Blijkbaar is een deel van de muizen toen uitgeweken van de gemaaide percelen naar de omgeving van het aquaduct. Uit eigen maaiproeven in graslanden in het verleden is gebleken dat het maaien van grasland een grote invloed heeft op de veldmuis-index. Drie weken na het maaien van graslandpercelen was de veldmuis-index gemiddeld nog slechts 30% van ongemaaid gebleven percelen. Zwangere vrouwtjes waren zelfs geheel uit de populatie verdwenen. Behalve door uitwijking naar de omgeving neemt de muizen-index op gemaaide percelen ook af door sterfte onder invloed van het maaien zelf en door extra sterfte als gevolg van predatie door muizenetende vogels. Opmerkelijk genoeg leverde een maaibeurt van de graslandpercelen in de eerste helft van mei geen sterfte van Veldmuizen op in het aquaduct, wellicht omdat de veldmuis-index toen nog veel lager was. Als gevolg van muizenschade en de droge zomer zijn de meeste omliggende graslandpercelen na eind juni niet meer gemaaid.
Inundatiewerkzaamheden
De tweede, meer bescheiden piek van dode Veldmuizen in het aquaduct in de periode 6 t/m 12 augustus valt samen met inundatiewerkzaamheden op de graslandpercelen direct westelijk ervan. Inundatiewerkzaamheden zijn in 2019 in Fryslân door boeren massaal uitgevoerd om Veldmuizen te bestrijden. Als gevolg van het inunderen van de graslanden verdrinkt een deel van de Veldmuizen, een ander deel valt ten prooi aan muizenetende vogels en weer een ander deel ontkomt naar de droge omgeving. Blijkbaar viel de omgeving van het aquaduct daar ook onder. De sterftepiek direct na de inundatiewerkzaamheden viel aanzienlijk lager uit dan die na maaien, wellicht mede doordat de directe omgeving van het aquaduct op 4 juli is gemaaid en daardoor een veel minder aantrekkelijk uitwijkgebied werd.
Wat maakt het aquaduct van Hommerts zo bijzonder?
Van andere aquaducten in Fryslân is niet of nauwelijks muizensterfte bekend. Een vergelijking van de aquaducten laat zien dat het aquaduct van Hommerts om verschillende redenen bijzonder is. Van de veertien aquaducten in Fryslân hebben er negen een opstaande muur waarlangs muizen eventueel naar beneden kunnen vallen. Van deze negen aquaducten zijn er twee gelegen in het muizenuitbraakgebied en is er maar één waar een opstaande rand langs de muur ontbreekt. Inderdaad, het aquaduct van Hommerts. De muizensterfte is dus eenvoudig tegen te gaan door een opstaande rand langs de muur aan te leggen.
Conclusie
Factoren die waarschijnlijk een rol gespeeld hebben bij de opvallende sterfte van Veldmuizen in het aquaduct van Hommerts in 2019 zijn de extreme talrijkheid van de soort in 2019, het ontbreken van een opstaande muur langs het aquaduct, waardoor de muizen in het aquaduct konden vallen, en maai- en inundatiewerkzaamheden in de directe omgeving van het aquaduct, waardoor de muizen uitweken naar de omgeving van het aquaduct en de dichtheid van muizen hier hoog opliep. Dat werd een deel van de muizen noodlottig.
Tekst: Nico Beemster, Altenburg & Wymenga en Inge kok, Van Hall Larenstein
Foto's: Harrie Bosma; Inge Kok; Google Earth
Film: Harrie Bosma