Big Brother op zolder
Wie in Castenray, een kerkdorpje bij Venray, komt, heeft geen idee dat hij of zij vlak bij een bijzonder omvangrijk Big Brother-achtig project staat. Niet om mensen met camera’s te volgen, maar vleermuizen, en in het bijzonder de laatvliegers op de zolder van de Sint-Matthiaskerk. Om het gedrag van deze laatvliegers te bestuderen installeerde Jan Jeucken met zijn Stichting De Laatvlieger sinds 2014 veertien infraroodcamera’s op de zolder en nog eens twee camera’s buiten. Vanuit huis kan Jan de beelden van deze camera’s volgen en sommige ook bedienen. Zelf de zolder op gaan doet Jan nog maar zelden, dat vindt hij te verstorend.
Witte voetjes
Dankzij al die camera’s zag Jan begin juli iets wat zijn aandacht trok: “Op 4 juli zag ik een zestal zeer jonge vleermuizen bij elkaar hangen. De kleinste van deze jongen, nog maar een paar dagen oud, leek een veel lichtere kleur te hebben dan de anderen, maar was niet zo goed zichtbaar. Wat is dat?” Op de beelden van de dagen daarvoor kon Jan niets terugvinden, maar omdat pasgeboren vleermuizen zich vaak goed verschuilen onder moeders vleugels of achter een balk was dat ook niet zo vreemd. Op 6 en 11 juli kwam er echter weer een lichter gekleurde jonge vleermuis in beeld, dit keer duidelijk een jonge laatvlieger.
“Of dat al niet bijzonder genoeg was, stond ik een dag later (12 juli) helemaal perplex. Uit een groepje bij elkaar gekropen jonge dieren staken naast wat zwarte voetjes ook vier witte voetjes. En ja, warempel, in dat groepje zaten twee jonge laatvliegers die duidelijk bleker waren dan de rest. Omdat infraroodcamera’s een zwart-wit beeld geven dat in tinten kan afwijken van de werkelijkheid, was het belangrijk deze dieren beter te kunnen zien”.
Bina en Rosta
Samen met zijn kleinzoon Jaimy en natuurfotograaf Paul van Hoof ging Jan op 27 juli de zolder op. “We zagen op de camerabeelden dat één van deze bleekneusjes op een bereikbare plek hing, en hebben gewacht tot alle volwassen dieren waren uitgevlogen. Toen zijn we naar boven gegaan en hebben dit dier gevangen om nader te onderzoeken en te fotograferen. Dit eerste dier – een jonge dame laatvlieger – kreeg de naam Bina, en had in haar vacht en huid grote witte vlekken. De ogen waren niet zo licht en rood als bij een albino, maar hadden wel een opvallende rode gloed. Op 16 augustus lukte het om het andere jonge dier – dat inmiddels kon vliegen – te fotograferen. Dat dier, een vrouwtje genaamd Rosta, heeft geen witte vlekken, maar de huidkleur en vacht zijn wel veel lichter dan bij een normale laatvlieger.”
Hoewel zeer zeldzaam en door het nachtelijke vleermuisleven zelden waargenomen, zijn er bij meerdere soorten vleermuizen kleurafwijkingen aangetroffen; in Nederland onder andere al eens eerder bij een laatvlieger, een gewone dwergvleermuis en een gewone grootoorvleermuis. Kleurafwijkingen zijn bijvoorbeeld albinisme (waarbij pigment zowel in de huid en vacht, als in de ogen ontbreekt (rode ogen)) en leucisme (waarbij pigment in huid en/of vacht grotendeels ontbreekt, maar de ogen normaal zijn). De kleurvariatie bij de laatvliegers in Castenray lijkt nog het meest op piebaldisme, waarbij een dier witte / bleke vlekken in de huid en vacht heeft, met meestal normale ogen. Nader onderzoek zal uitsluitsel moeten geven.
1+1+1= tenminste 3
Door nauwkeurig alle camerabeelden van de zomer door te spitten, heeft Jan een vermoeden dat Bina en Rosta een genetische afwijking hebben. Op meerdere momenten zag hij namelijk ook een volwassen vrouwtje met een afwijkende kleur door de 'Kiekeboe' kruipen. Dit is een constructie waardoor alle in- en uitvliegende dieren georganiseerd op camera komen. Jan: “Mijn grootste wens nu is erachter komen of deze dieren aan elkaar verbonden zijn. Hoewel laatvliegers maar één keer per jaar werpen, en daarbij doorgaans maar één jong krijgen, is het mogelijk dat Bina en Rosta (half-)zusjes zijn van dezelfde moeder, of van dezelfde vader, of op een andere manier nauwe familiebanden hebben. Doordat de vrouwtjes van een kraamgroep meestal terugkeren naar de plek waar ze geboren zijn, zit zo’n groep vol met moeders en dochters, zussen, tantes en nichtjes… Genetisch verwantschapsonderzoek bij vleermuizen is erg specialistisch en kostbaar. Ik zoek nog iemand die net zo nieuwsgierig is als ik, en ons onderzoek zou willen steunen”.
Van nature witte vleermuizen
Overigens zitten er tussen de meer dan 1400 soorten vleermuizen in de wereld ook twee soorten die van nature geheel wit zijn. De ene is de fruitetende 'Honduran Tent-making Bat' en de andere de insectenetende 'Northern Ghost Bat', uit Midden- en Zuid-Amerika. Bij deze graag onder grote bladeren hangende vleermuizen kleurt de witte vacht groen door het door het blad vallende licht: camouflage dus.
Stichting De Laatvlieger
Stichting De Laatvlieger doet sinds 2014 met een groot scala aan technieken onderzoek aan de kraamkolonie laatvliegers op de zolder van de heilige Sint-Matthiaskerk in Castenray. Dit jaar telde de kraamgroep 160 volwassen dieren (230 inclusief de dit jaar geboren jongen). Het onderzoek richt zich op enerzijds het gedrag van de laatvlieger, en anderzijds op de eisen die deze vleermuizen aan hun verblijfplaatsen en de omgeving stellen. Het baanbrekende onderzoek is van groot belang voor de bescherming van de laatvlieger in Nederland. Deze nog redelijk algemene soort heeft de status 'kwetsbaar' op de Nederlandse Rode Lijst van Bedreigde Zoogdieren. De grootse zorgen betreffen het verdwijnen van geschikte verblijfplaatsen (zolders, spouwmuren en daken) als gevolg van na-isolatie, renovatie en herontwikkeling, alsmede de afname van hun voedsel (insecten) in het buitengebied. Het onderzoek wordt uitgevoerd door Jan Jeucken, niet zelden in samenwerking met vleermuisonderzoekers van ecologische adviesbureaus en vrijwilligers.
Kom ook naar de Nacht van de Vleermuis!
Wil je meer weten over de fascinerende wereld van de vleermuizen? Kom dan aanstaand weekend naar een activiteit van de Nacht van de Vleermuis 2021. Vrijdag (27-8), zaterdag (28-8) en zondag (29-8) zijn er overal in Nederland lezingen en vleermuiswandelingen waar je aan deel kunt nemen. Kijk op nachtvandevleermuis.nl voor een activiteit bij jou in de buurt!
Meer informatie
- De website van de Stichting De Laatvlieger staat vol met prachtige foto's en video's van de kolonie in Castenray
- De vleermuizen van Castenray op Nature Today:
- Jonge laatvliegers gefilmd (29-6-2017)
- Jonge vleermuizen op proefvlucht (16-7-2020)
- Albino vleermuis gevonden in Nederland (13-8-2010)
Tekst: Jan Jeucken, Stichting De Laatvlieger en Erik Korsten, Zoogdiervereniging. Met dank aan Jaimy Jeucken, St. De Laatvlieger, Paul van Hoof en Joris Verhees, Natuurbalans
Foto’s: Paul van Hoof; Jan Jeucken; Jaimy Jeucken; Erik Korsten; Joris Verhees