Zoetwaternatuur ook gevoelig voor overmaat aan stikstof

SoortenNL, Stichting RAVON
18-APR-2022 - Niet alleen natuur op land is gevoelig voor een verhoogde aanvoer van stikstof; ook waternatuur en de daarin levende soorten hebben hier last van. Het probleem is enigszins vergelijkbaar met stikstof op land. Door voedselrijkdom verandert de hele soortensamenstelling waardoor het milieu uit balans raakt en kritische indicatoren zoals grote modderkruiper verdwijnen.

Stikstofdepositie in aquatische natuur

Sluipmoordenaar Stikstof

De hoge stikstofdepositie is, naast een juridisch en een beleidsmatig probleem, ook echt een probleem voor de natuur. Stikstof is de grootste drukfactor voor de natuur en de effecten ervan zijn zichtbaar in nagenoeg alle soortgroepen en in bijna alle natuurgebieden. Om dat in beeld te brengen maakt SoortenNL de reeks Sluipmoordenaar Stikstof waarin niet puur juridisch of beleidsmatig, maar vanuit de soorten gekeken wordt naar de invloed die stikstof heeft op de natuur. Die is – spoiler alert – enorm.

Atmosferische depositie van stikstof heeft grote effecten op de natuur. Hoewel in de stikstofproblematiek vaak de focus ligt op natuur op land, is ook aquatische natuur gevoelig voor stikstof. Recent is er een samenvattende studie verschenen over de ecologische effecten van stikstof op Nederlandse oppervlaktewateren. Die zijn niet gering. Stikstof heeft in sloten, meren en plassen zowel directe als indirecte effecten op het ecosysteem. Extreem hoge concentraties stikstof, vooral NH3, kunnen direct toxisch zijn voor onder andere vissen. Een verhoogde stikstofconcentratie bevoordeelt daarnaast bepaalde soorten algen die goed om kunnen gaan met stikstof. Deze groeien hierdoor harder en verdringen daardoor weer andere. Op die manier is stikstof niet alleen een drukfactor voor Natura 2000 en het behalen van de doelen van de Vogel- en Habitatrichtlijn (VHR), maar staat het ook het bereiken van de doelen van de Kaderrichtlijn Water (KRW) in de weg.

Er zijn verschillende voorbeelden bekend waarbij de biomassa van (draad)algen sterk toenam ten gevolge van verhoogde stikstofconcentraties. De hoge algengroei resulteert vervolgens weer in sterke veranderingen in het hele voedselweb. Daarbij nemen waterplanten af, maar ook de fauna die afhankelijk is van waterplanten, onder andere macrofauna en vissen.

Daarnaast kan een overmaat aan stikstof ook de biochemische waterkringlopen beïnvloeden, waarbij de beschikbaarheid van koolstof, sulfaat of fosfaat hoger wordt. Dit leidt wederom tot verschuivingen in de waterplanten- en faunagemeenschap. Bovendien resulteert het in sommige gevallen ook in een hogere productie van organisch materiaal, waardoor de waterbodem sneller opslibt en een sloot sneller verlandt.

Grote modderkruipers onder druk

Verspreiding grote modderkruiper neemt af: voor 2000 meer hokken bezet dan in periode 2000 - 2022

Doordat het biotoop verandert, zijn er ook (indirecte) effecten op de zeldzame en beschermde soorten zoals de grote modderkruiper. Deze vissoort leeft zowel in poldersloten als in beschermde Natura 2000-gebieden. Het is een slangachtige vis die zo'n dertig centimeter groot wordt en ook relatief oud kan worden. De soort komt voor in laagveengebieden, polders en rivier- en beekdalen. Ze bevolken ondiepe sloten en moerassen met een gevarieerde oever- en onderwatervegetatie. Het verlanden van wateren heeft in eerste instantie een positief effect op het habitat van grote modderkruipers – ze heten immers niet voor niets modderkruiper. Ondiep water met kraggen en een grote hoeveelheid waterplanten vormt het voornaamste leefgebied voor de soort. Naarmate de verlanding verder vordert, neemt de habitatkwaliteit weer af; de sloot groeit simpelweg dicht.

Vroeger zorgden periodieke overstromingen voor natuurlijke verjonging, tegenwoordig worden sloten door de mens geschoond en gebaggerd om verlanding te voorkomen. De grote modderkruiper komt daarbij voornamelijk voor in sloten waar de verlanding geleidelijk gaat en waar het schonings- en baggerbeheer extensief is zodat het nog het meeste lijkt op het natuurlijke proces. Daarin is er altijd voldoende water- en oevervegetatie, maar wordt compleet dichtgroeien van de sloot voorkomen. Het is precies dit evenwicht waar stikstof het habitat van grote modderkruiper negatief kan beïnvloeden. Stikstof zorgt er waarschijnlijk voor dat enerzijds verlanding en opslibbing van sloten sneller gaat en anderzijds dat de water- en oeverplantengemeenschap verandert. Drijvende en ondergedoken waterplanten die nu de typische structuur aan het habitat van de grote modderkruiper geven verdwijnen, terwijl de beheerfrequentie moet toenemen om de sloot te behouden. Beide factoren zijn slecht voor de grote modderkruiper.

De stikstofaanpak moet ook de kaderrichtlijn water helpen

De komende tien jaar is er 300 miljoen per jaar beschikbaar voor natuurherstel in het kader van de stikstofproblematiek. Om te zorgen dat ook deze bijzondere vis kan meeprofiteren van natuurherstel in het kader van stikstof, is het daarom belangrijk rekening te houden met deze soort bij stikstofmaatregelen. Door vooraf in de plannen rekening te houden met het voorkomen en de eisen van kritische soorten, te werken met goede ecologische begeleiding en het toepassen van maatwerk, kunnen zeldzame soorten als grote modderkruiper meeprofiteren van het beoogde natuurherstel.

Tekst: RAVON en SoortenNL
Foto's: Jelger Herder (leadfoto: grote modderkruiper)
Kaart: NDFF