Nieuwe vis verscholen in de Nederlandse havens: de kameleongrondel

Via verschillende kanalen werden er in mei en juni van dit jaar meerdere waarnemingen en vangsten gemeld van een nieuwe vissoort voor Nederland: de kameleongrondel (Tridentiger trigonocephalus). Sportduikers hebben deze exotische vissoort aangetroffen in het Grevelingenmeer bij Den Osse in Zeeland en sportvissers hebben meerdere exemplaren gevangen in het Rotterdamse Europoortgebied, in het Calandkanaal en de Nieuwe Waterweg bij de Landtong Rozenburg. Vooral het aantal door sportvissers gevangen beestjes wijst erop dat de soort hier al langer aanwezig moet zijn geweest.

Als een kameleon in het water

De kameleongrondel is een grijsbruine grondelsoort van maximaal twaalf centimeter. De vis heeft karakteristieke lichtere vlekjes met name op de onderste helft van de kop. Ook heeft hij twee, soms in vlekken onderbroken, zwarte lengtestrepen. De onderste streep loopt over het midden, van de snuit tot aan de staartvin. De tweede streep loopt over de rug, naast de basis van de rugvinnen, tot aan de staart.

Kameleongrondels danken hun naam aan hun vermogen om zeer snel van kleur te veranderen. Daarbij kleurt de huid donkerder en vallen de lengtestrepen minder op. Ook zijn ze te herkennen aan de vaak bruin gestreepte rugvinnen met lichtere vlekjes. Met op de bovenrand van de rugvin een minder opvallende dunne, gele streep.

Leven, voortplanting en dieet

De soort is éénslachtig, dit houdt in dat mannetjes en vrouwtjes van elkaar te onderscheiden zijn. Ze worden niet ouder dan drie jaar en binnen een jaar zijn ze al geslachtsrijp. De voortplantingsperiode begint in het voorjaar en eindigt in het najaar. De vrouwtjes kunnen tot tien eiernesten per jaar produceren. Het mannetje beschermt de eitjes totdat ze uitkomen. In Japan valt de voortplantingsperiode samen met een watertemperatuur van 18 tot 26 graden Celsius. Het kan zijn dat de voortplantingsperiode in de Nederlandse kustwateren wat korter is, want de periode dat het zeewater hier 18 graden of warmer is, is relatief kort. Het voedsel van deze vissoort bestaat vooral uit diertjes die ze in, op, of vlak boven de bodem vangen. Dat zijn vooral wormen, kleine schaaldieren zoals zeepissebedden en spookkreeftjes, maar ook andere prooien zoals jonge visjes. Ze zijn dus niet kieskeurig wat voedsel betreft.

Waar zit de kameleongrondel verstopt

Oorspronkelijk komt de kameleongrondel uit Azië, met name in het gebied van Siberië, China, Japan en Korea. Nu wordt hij op veel meer plaatsen, vooral op het noordelijk halfrond, aangetroffen: de Amerikaanse westkust, Zwarte Zee, oostelijke Middellandse Zee, maar ook in Australië. Dat de vis zo verspreid is geraakt over de wereld, komt door transport van de vissen en hun eieren. Deze komen mee met grootschalige verplaatsingen door import van levende schelpdieren, door de mondiale scheepvaart via ballastwater, en mogelijk ook door verplaatsing van eieren die vastgehecht zijn op scheepsrompen.

De Nederlandse vindplaatsen zijn ver verwijderd van de andere wereldwijde locaties. Omdat de vissen hier, ver verwijderd van andere bekende vindplaatsen, onder andere in een havengebied zijn aangetroffen, lijkt het erop dat zij hier gekomen zijn door de mondiale scheepvaart. Wereldwijd worden kameleongrondels in zowel zoet als brak en vooral ook in zout water aangetroffen. De typische leefomgeving zijn locaties met sterk verstoorde milieus, zoals havens en estuaria (verbrede, trechtervormige gebieden waar een rivier uitmondt op zee) met grote menselijke invloeden. Dit blijkt ook uit de eerste vindplaatsen in Nederland: Europoort en het Grevelingenmeer. Het is nog afwachten hoe de soort zich verder over de Nederlandse kust- en binnenwateren gaat verspreiden. Verstoorde milieus zijn er in overvloed, dus er bestaat een kans dat de kameleongrondel in de toekomst overal aangetroffen kan worden. De soort leeft vooral relatief ondiep, verscholen tussen oesters en stenen.

Om dit object in te laden dien je marketing-cookies te accepteren.

Kameleongrondel in het Grevelingenmeer in actie. Hij vangt een kleine prooi in het sediment op de bodem (Bron: Jeanette Kamphuis)

Klein visje, grote zorgen?

Het is nog te vroeg om te kunnen zeggen of de nieuwe vissoort een bedreiging vormt voor Nederlandse dieren. Mogelijk is het een invasieve exoot. Een invasieve exoot is een nieuwe soort die van nature niet in het gebied voorkomt en de huidige (vaak inheemse) soorten verdrijft. Aan de Amerikaanse westkust doet de kameleongrondel dat dan ook. Het is mogelijk dat de soort zich in grote aantallen over de Nederlandse kust en mogelijk ook binnenwateren gaat verspreiden. Daar komen al meerdere andere invasieve grondelsoorten voor, zoals de zwartbekgrondel en marmergrondel, waarvan bekend is dat ze door hun eetgedrag en agressief territoriaal gedrag een grote bedreiging vormen voor de inheemse diersoorten als schelpdieren, wormen, insectenlarven en andere vissoorten.

Ongewenste toename van biodiversiteit

Sommige mensen zullen wel denken: “Die biologen zijn nooit tevreden! Dit nieuwe beestje zorgt toch voor een toename van onze biodiversiteit? En dat in een tijd waarin iedereen het juist heeft over het afnemend aantal soorten.” Maar zo eenvoudig is het niet. “Als we het over de afname van onze biodiversiteit hebben, dan bedoelen we een afname van dier- en plantensoorten die hier oorspronkelijk voorkomen. Dit soort exotische introducties, die veelal veroorzaakt worden door menselijke factoren, zijn onwenselijk.” vertelt Peter van Bragt, vrijwilliger bij Naturalis, verzamelaar voor ARISE en expert op het gebied van onderwaterfauna. De exoten zorgen er door predatie en concurrentie voor dat de inheemse soorten nog verder onder druk komen te staan. Aan de westkust van de Verenigde Staten, waar de kameleongrondel ook als invasieve exoot aanwezig is, vormt hij een serieuze bedreiging voor de daar oorspronkelijk voorkomende soorten. De komende jaren zullen uitwijzen of die dreiging hier gaat meevallen of dat deze nieuwkomer ook hier een serieuze bedreiging voor de biodiversiteit gaat worden.

Onderzoek naar de Nederlandse biodiversiteit

Naturalis Biodiversity Center in Leiden, in samenwerking met het Westerdijk Instituut, Universiteit van Amsterdam, Universiteit Twente, en vele vrijwilligers, is sinds enkele jaren bezig met het ARISE-project. Dit project heeft als doel de volledige Nederlandse biodiversiteit in kaart te brengen. “We doen dat door middel van de meest moderne technieken zoals radar, video en fotografie, maar ook door het verzamelen van planten en dieren en het analyseren van DNA-profielen van alle in Nederland aanwezige soorten.” legt Peter uit. “Het is een enorm groot project en vooral het onderzoek naar onze mariene biodiversiteit is een ontzettend lastige klus. Voor dit soort onderzoek is de mariene onderwaterwereld veel minder toegankelijk dan de zoet- en bovenwatermilieus."

De introductie van de kameleongrondel staat natuurlijk niet op zich. Jaarlijks komen er in Nederland soorten bij. Dat zijn door de mens geïntroduceerde planten- en diersoorten, maar ook soorten die onder invloed van klimaatverandering in Nederland nu een geschikte leefomgeving vinden. Vroeger was dit niet zo, toen waren onze winters te koud voor die soorten, en koud genoeg voor de Elfstedentocht. Het onderzoeksproject van ARISE is een begin voor het verzamelen van alle Nederlandse soorten. Maar het nationale biodiversiteitsonderzoek zal door de migratie van soorten als gevolg van onder andere klimaatverandering en het mondiale transport van planten en dieren nooit klaar zijn.

Meer informatie

• ARISE: Nederlandse soorten kennen en herkennen.
• Global Invasive Species Database (GISD) 2024.
• Global Biodiversity Information Facility (GBIF).

Tekst: Peter H. van Bragt, Naturalis Biodiversity Center. Met dank aan de sportduikers Freek en Hanneke Zinde, Jeanette Kamphuis en de sportvissers, Dirk Temmink, Sjors Waterschoot en Cock van der Hulst voor het verstrekken van de foto’s en informatie over hun waarnemingen en vangsten
Foto's: Jeanette Kamphuis; Dirk Temmink; Sjors Waterschoot
In een eerdere versie van het bericht, was een verkeerde collage geplaatst met een grondel die erg vele leek op de kameleongrondel. Dit is sinds aangepast.
Film: Jeannette Kamphuis