Plant & mens: wijnstok

De mens waardeert Vitis vinifera al duizenden jaren. De gewone wijnstok stamt oorspronkelijk uit de zuidelijke Kaukasus – het huidige Georgië, Armenië en Iran – en werd zo’n zesduizend tot achtduizend jaar geleden voor het eerst gecultiveerd. Wijn was zo belangrijk in oude beschavingen als Griekenland, Egypte en Rome, dat men de drank in verband bracht met goden zoals Dionysus, Shezmu en Bacchus. In het christendom kreeg rode wijn de symbolische betekenis van het bloed van Christus, en maakt het nog steeds deel uit van kerkdiensten.

De Romeinen speelden een grote rol in de verspreiding van druiventeelt door Europa tijdens hun veroveringen. Veel van Europa’s huidige wijnregio’s gaan dan ook terug op de Romeinse wijnbouw. Later introduceerden Spaanse kolonisten de wijnstok in Amerika, en bracht de Verenigde Oost-Indische Compagnie de wijnproductie naar Zuid-Afrika, vanwaar het zich uiteindelijk uitbreidde naar Australië. Ook in China wijst archeologisch bewijs op oude wijntradities die duizenden jaren teruggaan.

Wijn verbouwen

Wijnstokken doen het het best in mediterrane klimaten met veel zon en milde, warme temperaturen. Soms is een plaatselijk microklimaat al voldoende, zoals de steile, rotsachtige, zuidelijk gerichte hellingen van de Moezelvallei in Duitsland.

Uit de houtige, met dikke schors bedekte stam van Vitis vinifera groeien lange, klimmende takken met sterke ranken die zich vastgrijpen aan alles in de buurt. De wijnstokken worden meestal in rijen geplant en langs hekwerken geleid om het oogsten te vergemakkelijken. In het voorjaar verschijnen er kleine, vrijwel geurloze bloemtrosjes tussen het weelderige groen. Die ontwikkelen zich later tot zware trossen druiven, die van de late zomer tot de vroege herfst worden geoogst.

Tegenwoordig zijn er meer dan vijfduizend commerciële cultivars van Vitis vinifera bekend. Door eeuwen van selectieve veredeling hebben we druiven ontwikkeld in allerlei kleuren, maten en smaken – van Bourgogne en Riesling tot pitloze rassen en zelfs de ultrasuikerige ‘Cotton Candy’-variant. Ondanks de vooruitgang in machinaal oogsten, is druiventeelt nog steeds sterk afhankelijk van menselijke vakkennis. De wijnstokken moeten elk jaar zorgvuldig gesnoeid worden, en in steile gebieden zoals de Moezelhellingen gebeurt een deel van de oogst nog volledig met de hand.

Wijn in de keuken

Druiven zijn altijd meer geweest dan alleen een verse fruitsnack. Het hele jaar door verse druiven eten is een moderne luxe, maar zelfs in middeleeuws Europa genoot men het hele jaar van druiven in de vorm van rozijnen. Rozijnen komen voor in talloze stoofpot- en cakerecepten uit die tijd en geven eenvoudige gerechten een vleugje zoetheid en diepgang.

En niet alleen de vrucht is eetbaar. Ook druivenbladeren worden al eeuwenlang gebruikt in de Mediterrane en Midden-Oosterse keuken – vaak gevuld met rijst, kruiden of gehakt. Gevulde wijnbladeren zijn een vast onderdeel van keukens van Griekenland tot Libanon en verder. Een van de redenen dat druiven zo belangrijk zijn in de keuken, is hun houdbaarheid. Rozijnen zijn voedzaam en blijven jarenlang goed. Gevulde druivenbladeren kunnen worden ingelegd of ingeblikt. En wijn, natuurlijk, kan tientallen jaren bewaard worden, en soms zelfs verbeteren met de tijd. Zelfs als wijn zuur wordt, verandert het in azijn, dat lang houdbaar is en nog steeds nuttig is bij zowel koken als schoonmaken.

Geneeskundig gebruik

Wijn heeft ook eeuwenlang als medicijn gediend, zij het niet altijd effectief. In traditionele kruidengeneeskunde werden druivenbladeren als thee gezet om ontstekingen en spijsverteringsklachten te verlichten, of uitwendig toegepast bij huidaandoeningen. Zelfs vandaag de dag worden crèmes met druivenextract gepromoot om symptomen van spataderen te verminderen.

Misschien wel het bekendste gezondheidsdebat rondom wijn, is de vraag of een dagelijks glas rode wijn goed is voor het hart. Deze gedachte kreeg aanhang in de jaren negentig, toen onderzoekers de zogeheten ‘Franse paradox’ beschreven: de observatie dat Franse bevolkingsgroepen, ondanks een vet- en cholesterolrijk dieet, relatief lage percentages hartziekten hadden. Dit werd deels toegeschreven aan de antioxidanten en flavonoïden in rode wijn, zoals resveratrol. Toch geldt, zoals bij alle alcohol: matiging is essentieel. Een glas rode wijn kan misschien enig voordeel voor het hart opleveren, maar overmatig drinken is duidelijk schadelijk.

Tekst: Marie Förg, Hortus botanicus Leiden
Beeld: Hanneke Jelles; Iris van den Akker; Marie Förg; Otto Wilhelm Thomé, Flora von Deutschland Österreich und der Schweiz (1885)