Plant & mens: bilzekruid

Zaad van bilzekruid is vaker gevonden bij opgravingen, maar of het zaad echt als medicijn gebruikt werd was niet zeker. Bilzekruid groeit op veel plekken dus het zaad kon bij toeval op de opgravingsplek achtergebleven zijn. Dat het bij de vondst van het bot – aan de noordgrens van het Romeinse Rijk – om zorgvuldig opgeslagen zaad gaat wijst wel op gebruik als geneesmiddel. Het stond ook al beschreven: de Griekse arts Dioscorides, die leefde van rond 40 tot 90 na Christus, noemt de plant als slaapmiddel en pijnstiller. Romein Plinius de Oudere (24 tot 79 na Christus) noemt als toepassing verlichting van hoest, kortademigheid en kiespijn, maar hij beschreef ook de hallucinogene en dodelijke effecten. De werking was al ver voor die tijd bekend – vierduizend jaar geleden werkten de Sumeriërs en Egyptenaren al met bilzekruid. 

Inheems

Het een- of tweejarige bilzekruid (Hyoscyamus niger) is inheems in Nederland. De soort heet in Groningen en Overijssel dolkruid, en de Groningers spreken ook van malwillempjeskruid. Veelzeggende namen. Het is een mooie plant, pluizig behaard met crèmekleurige bloemen met paarse aderen. Voor de bloemen moet u wachten tot de nazomer. Bilzekruid is een pioniersplant op voedsel- en stikstofrijke bodems, liefst met kalk. Rommelhoekjes in tuin of moestuin, bermen en dergelijke zijn geschikte groeiplekken.

Priesters en heksen

Als medicijn voor thuisgebruik is bilzekruid beslist af te raden, het is immers supergiftig. Het werd gebruikt om paarden mee in te wrijven om vliegen te verjagen, maar dat klinkt ook niet als een goed idee. Blad en stengels bevatten gifstoffen die inwerken op het zenuwstelsel zoals hyoscyamine, atropine (ook bekend van het familielid wolfskers) en hyoscine. De priesteressen van het Orakel van Delphi verbrandden de zaden om door de rook in trance te komen en hun voorspellingen te kunnen doen. In de middeleeuwen werd het in heksenzalf gedaan – de gebruiker dacht dan te kunnen vliegen.

Clusius

In Leiden was bilzekruid ook al heel lang bekend. Rond 1574 ontving Carolus Clusius een lijst planten uit Bologna, bedoeld voor de Weense hoftuin waar Clusius toen werkte. Een van die planten was Hyoscyamus gallicus Hyoscyamus niger, waarvan we vermoeden dat het bilzekruid was – de gestandaardiseerde naamgeving van Linnaeus is van veel later. Toen Clusius en zijn tuinbaas Cluyt in 1594 de Hortus aanlegden stonden er zo'n vierhonderd soorten in, waaronder giftige en medicinale planten, zoals wolfskers (Atropa belladonna), vingerhoedskruid (Digitalis) en bilzekruid.

Meer informatie

• Artikel over de vondst van het bot met de zaden.
• Bilzekruid in de Leidse Hortus.
• Deze botanische tuinen hebben bilzekruid in de collectie.

Tekst: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Beeld: Hortus botanicus Leiden; Jeff; Agnieszka Kwiecień, Nova, Wikimedia Commons; Otto Wilhelm Thomé, Flora von Deutschland Österreich und der Schweiz, 1885