Halloween: parasieten onder de planten

Voor de meeste planten zijn groene bladeren en een goed wortelstelsel onmisbaar. Via de wortels neemt een plant water en mineralen uit de bodem op en via de huidmondjes koolstofdioxide (CO₂) uit de lucht. In de bladgroenkorrels in de bladen vind fotosynthese plaats waarbij, onder invloed van energie uit zonlicht, water en koolstofdioxide (CO₂) worden omgezet in suikers en zuurstof. Uit de suikers maakt de plant de bouwstoffen die nodig zijn voor de groei. Zo voorzien de meeste planten in hun 'hapje en natje'.

Maar er zijn uitzonderingen: planten die van andere planten profiteren en zonder hun gastheer niet zouden kunnen overleven, net als een zekere Dracula ...

Halfparasieten

Halfparasieten hebben zelf ook groene bladeren. Ze doen aan fotosynthese en maken suiker aan. Maar hun wortelstelsel is gespecialiseerd in het opnemen van water en mineralen via de wortels van andere planten. Ze hebben geen, of een minimaal ontwikkeld, wortelstelsel. Dat hoeft ook niet, want alles wat ze nodig hebben onttrekken ze uit het wortelstelsel of takken van hun gastheer. Op veel plekken in Nederland kan je halfparasieten tegenkomen. Een van de bekendste is de Maretak die onder andere in appelbomen en populieren groeit. Minder opvallende halfparasieten zijn Grote ratelaar, Kleine ratelaar en Harige ratelaar en Heidekartelblad en Moeraskartelblad. Deze planten parasiteren op grassen. Hengel profiteert van Zomereik, Berken en Bosbessen.

Parasieten

Van een ander en griezeliger kaliber zijn de parasieten. Het ontbreken van bladgroen verraadt dat zij niet aan fotosynthese doen, maar geheel in hun behoeften worden voorzien door hun gastheer. Sterker nog, er zijn vaak helemaal geen bladeren aan parasieten te vinden. Wat je in de bloeitijd boven de grond ziet groeien is de bruine, grijze of witte bloeiwijze. Bladgroenloze planten die hun koolstofverbindingen en mineralen via schimmels ontvangen, worden wel mycoheterotrofe planten genoemd. Overigens betekent de aanwezigheid van een parasiet meestal niet dat het doodsvonnis van zijn gastheer getekend is, omdat dat ook de dood van die parasiet zou betekenen. Een slimme parasiet parasiteert met mate.

Dit zijn de grootste spookachtige profiteurs van de Nederlandse flora.

Tricky Vogelnestje

Het Vogelnestje is een van de meest fascinerende en zeldzame orchideeën die Nederland rijk is. Het bruingekleurde Vogelnestje is een mycoheterotrofe plant. Het leeft op bodemschimmels, die op hun beurt in symbiose leven met eiken en beuken. Je kunt het Vogelnestje op nog maar enkele schaduwrijke kalkrijke en strooiselrijke bossen treffen langs de kust, in Zuid-Limburg en in de Achterhoek.

Spooky Stofzaad

Op de kalkhoudende, schemerdonkere loof- en naaldbossen met minimale ondergroei tref je een andere parasiet aan: Stofzaad. Deze wittige tot gelige plant heeft een geknikte bloeiwijze en schubvormige bladen op de stengel. Na de bloei wordt de plant zwart. Ook Stofzaad is een mycoheterotrofe plant, die in symbiose leeft met schimmels die dood organisch materiaal afbreken.

Tighty warkruid

In Nederland hebben we vijf soorten warkruid, waarvan een deel oorspronkelijk uit Noord-Amerika komt. Deze wortel- en bladloze planten bestaan uit lange, draadachtige stengels met lichte bloeiwijzen. Ze parasiteren op de stengels van andere planten. In het veld vallen de warkruiden op door de warboel aan draden.

Beating bremrapen

De bremrapen worden in Nederland vertegenwoordigd door tien soorten. Ze zijn allemaal zeldzaam tot zeer zeldzaam. Aan hun wortels vormen ze een speciaal orgaan, het zogenaamde haustorium, dat binnendringt in het wortelstelsel van de gastheer. Hausteria komen voor bij alle parasitaire planten die direct op planten parasiteren (dus niet bij mychoheterotrofe planten, die in symbiose leven met schimmels).

De meeste bremrapen zijn bleekbruinig van kleur, behalve de Blauwe bremraap. Die is blauwpaars. Hoewel veel parasieten er meerdere soorten gastheren op na kunnen houden, zijn bremrapen heel kieskeurig. Ze beperken zich tot één soort gastheer.

Sucking schubwortels

Bleke schubwortel en Paarse schubwortel zijn de enige twee schubwortels in ons land. Zij geven met hun respectievelijk zachtpaarse en donkerpaarse verschijning kleur aan de parasitaire planten. Ze parasiteren op de houtvaten van houtige gewassen. Omdat deze houtvaten alleen in het voorjaar suikers transporteren – de rest van het jaar zit er alleen water in de houtvaten – vindt de volledige groei en bloeitijd van de schubwortels plaats in het voorjaar. Daarna worden de voedingsstoffen via de bastvaten (of preciezer: het floeem) naar beneden getransporteerd.

Tekst: Leonie Tijsma, Baudewijn Odé en Ruud Beringen, FLORON
Beeld: Krzysztof Ziarnek, Wikimedia Commons (leadfoto: Bleke schubwortel); Ed Stikvoort, Saxifraga; Willem van Kruijsbergen, Saxifraga; Hans Grotenhuis, Saxifraga