Gaffelwaterjuffer rukt verder op

Veel soorten verschuiven hun verspreidingsgebied als gevolg van klimaatverandering. De gaffelwaterjuffer is daar een duidelijk voorbeeld van. Van oudsher kwam de gaffelwaterjuffer voor in Frankrijk, rond de Middellandse Zee en in het Midden-Oosten. In België was hij uiterst zeldzaam, maar rond de eeuwwisseling werd hij daar algemener. In 2003 was de eerste waarneming van een zwervende gaffelwaterjuffer in Nederland. 

In 2007 heeft de gaffelwaterjuffer zich in Nederland gevestigd, bij Cadzand. In 2010 is hij ook in Zuid-Limburg Nederland binnengekomen. Vanuit die twee plekken heeft hij nu een groot deel van Nederland veroverd.

Verschuiving in drie fases 

Vaak wordt bij het verschuiven van verspreidingsgebied gedacht dat dit een soort front is dat oprukt. Dit is zelden het geval, meestal zijn er drie fases te onderscheiden. In de eerste fase komen zwervers een gebied binnen en lukt het ze soms zich te vestigen, ver van de andere populaties. Daarna in de tweede fase worden vanuit deze voorposten andere plekken in de omgeving gekoloniseerd en wordt een soort algemener. In de laatste fase zijn de gebieden tussen deze populaties opgevuld en is het echt onderdeel van het aaneengesloten areaal geworden.  

Gaffelwaterjuffer verspreidt zich naar het noorden 

Bij de gaffelwaterjuffer zien we dit heel duidelijk. In Noord-Nederland zitten we nu in de eerste fase, zwervers die ergens opduiken, zoals dit jaar op Vlieland en in Meppel. Bij Egmond is er een geïsoleerde populatie in de duinen. Ten zuiden van de lijn Haarlem-Almelo zijn duidelijk meer populaties. Hier en daar zit al een cluster zoals ook in de duinen zit, bijvoorbeeld op de Utrechtse Heuvelrug en in Twente. Toch is het hier over het geheel geen algemene soort en zijn er ook stukken die geschikt lijken, maar waar hij niet voorkomt. In Zuid-Nederland kun je de gaffelwaterjuffer eigenlijk overal waar geschikt leefgebied is ook vinden en is het zeker geen zeldzame soort meer.  

Niet alle warmteminnende soorten laten dit patroon zien. De gaffelwaterjuffer kan dit, omdat hij heel mobiel is. Veel andere diersoorten kunnen dit soort afstanden maar moeilijk overbruggen. Daarnaast stelt hij geen hoge eisen aan het leefgebied: stilstaand water met waterplanten is al snel goed, of het nu een ven of een veedrinkpoel is. De kans dat een zwerver een geschikte plek vindt, is dan ook groot. We zien dan ook dat de soorten die profiteren van de opwarming vooral de mobiele generalisten zijn, de soorten die het toch al goed doen.

Tekst en foto's: Roy van Grunsven, De Vlinderstichting
Kaart: Nationale Databank Flora & Fauna (NDFF)