De uitsterving van de 'Vlaamse Gaai'

Toen ik zo’n twintig jaar geleden in Nederland aankwam, viel mij, als enthousiaste vogelaar die alle Nederlandse namen wilde leren, één naam in het bijzonder op: 'Vlaamse Gaai'. Zo veel kleurrijker dan het wat vlakke 'jay' dat ik uit mijn eigen taal kende. Het riep beelden op van zowel geografie als karakter, alsof de vogel door zijn naam een beetje extra cachet kreeg. Tegenwoordig is dat sierlijke voorvoegsel helaas verdwenen en heet de vogel simpelweg 'Gaai'. Een paar jaar geleden werd ik zelfs door een collega terechtgewezen toen ik de soort nog 'Vlaamse Gaai' noemde!

Vlaams of vlammend

De oorsprong van 'Vlaamse' is raadselachtig, gehuld in folklore en misverstanden. Eén theorie herleidt het tot de oude Franse term 'gai flammant' – 'vlammende gaai' – een verwijzing naar het roodbruine verenkleed van de vogel. Ooit is 'flammant' blijkbaar verward met 'Vlaams' en zo werd de Vlaamse Gaai geboren. Andere verhalen suggereren dat men vroeger dacht dat groepen gaaien uit Vlaanderen kwamen. Wat de echte herkomst ook is – ik weet zeker dat iemand die dit leest daar meer over weet – de naam had een geschiedenis, een verhaal.

Uitgestorven naam

Wanneer en waarom verdween de naam? In 1999 besloot de Nederlandse Commissie Systematiek dat de vogelsoort voortaan officieel alleen nog 'Gaai' zou heten omdat de soort in heel Europa voorkomt, niet alleen in Vlaanderen. De Vlaamse verbinding was volgens de commissie misleidend. In 2015 werd de aangepaste officiële lijst van Nederlandse vogelnamen gepubliceerd en daarmee was de wijziging definitief. De Vlaamse Gaai was uitgestorven, althans in naam. Dat lijkt een kleinigheid, maar er zit een groter verhaal achter. Wanneer namen worden gestandaardiseerd, verliezen we iets cultureels. De naam droeg een bepaalde resonantie – een verbinding met geschiedenis, herkomst en verbeelding. Door die regionale kleur weg te poetsen houden we een naam over die technisch correct is, maar veel minder aansprekend. Standaardisatie kan duidelijkheid scheppen maar is, voor mij in elk geval, ook minder interessant.

Tegengeluid in vogelboeken

Gelukkig zijn er boeken die zich tegen deze verschraling in vogelnamen verzetten. In het Verenigd Koninkrijk viert 'Birds Britannica' de diepe culturele verbanden tussen vogels en mensen, door dialectnamen, folklore en regionale variaties te behouden. Ook in Nederland verschijnen steeds vaker publicaties die door deze benadering zijn geïnspireerd. Ze herinneren ons eraan dat natuur niet alleen gaat over soortenlijsten, maar ook over cultuur en collectief geheugen.

Het mag duidelijk zijn: ook al zeggen de officiële registers iets anders, ik houd een zwak voor de oude naam. Lang leve de Vlaamse Gaai!

Tekst: Lawrence Walters-Jones, Wageningen University & Research
Beeld: Tom Heijnen, Saxifraga (leadfoto: Vlaamse gaai, Garrulus glandarius)