Vier het voorjaar met Herfsttijloos

Roze of zachtpaarse, krokusachtige bloemen: je kunt de bloeiende Herfsttijloos (Colchicum autumnale) spotten in Zuid-Limburg, in het rivierengebied en in de binnenduinranden. Je moet wel goed zoeken, want het is een zeldzame plantensoort die in vaak kwetsbare vegetaties groeit. Dit bolgewas gaat hard achteruit in Nederland, als gevolg van het voedselrijker worden van de bodem. Meer kans maak je in parken en botanische tuinen, waar herfsttijloos veelal is aangeplant.

Bloei in het najaar, bladen in het voorjaar

Na het bovengronds afsterven van de bladeren komt de bloeiwijze tussen augustus en oktober boven de grond. De bloeiwijze bestaat uit een lichtgroene kroonbuis van minimaal 10 centimeter, die uitloopt in zes rozepaarse bloemdekslippen. Dat wat veel mensen aanzien voor een stengel is dus onderdeel van de bloem. De kroonbuis begint ondergronds, waar hij een bovenstandig vruchtbeginsel omsluit, beschermd in de bol. Weinig andere Nederlandse plantensoorten hebben hun vruchtbeginsel onder de grond. De meeldraden (de mannelijke geslachtsorganen van planten) staan ingeplant bij het begin van de bloemdekslippen, maar de stijlen (de vrouwelijke geslachtsorganen) lopen helemaal door de kroonbuis naar het vruchtbeginsel. De doorgewinterde florist zal nog iets anders opvallen: Herfsttijloos is helemaal geen krokus, ondanks de krokusachtige verschijning! In tegenstelling tot krokussen, die drie meeldraden hebben, heeft Herfsttijloos er zes. Herfsttijloos valt dus onder de Herfsttijloosfamilie (Colchicaceae), en niet de Lissenfamilie (Iridaceae) waar de krokussen onderdeel van zijn.

In oktober sterven de bovengrondse bloemen af en lijkt de plant onder de grond in diepe rust. In het vroege voorjaar verschijnt een stevige stengel met tulpachtige bladen. Deze bladen omhullen de doosvruchten met daarin de rijpe(nde) zaden. Als de zomer zich aandient, sterven de bladen af en begint de cyclus opnieuw.

Voortplanting

Herfsttijloos plant zich voort door zelfbestuiving en bestuiving door insecten. Veel insecten worden echter niet bij de bloemen waargenomen. Een duik in de literatuur laat zien dat Tuinhommel, Dagpauwoog en Kleine vos een bijdrage leveren aan de bestuiving, maar dat de zweefvliegen en andere vliegen die de bloemen bezoeken de stempels op de stijl vaak niet aanraken. Vliegen leveren zo een beperkte bijdrage aan de voortplanting van Herfsttijloos.

Zeer giftig

Herfsttijloos is zeer giftig door de stof colchicine en wordt gemeden door al het vee. Omdat het vee de overige vegetatie grotendeels opeet, kan dit het voorkomen van Herfsttijloos bespoedigen. Wijngaardslakken eten wél van Herfsttijloos. Daarom worden Franse escargots eerst op wijn en brood gezet om te ontgiften, voordat ze klaar zijn voor consumptie. In de geneeskunde wordt colchicine gebruikt als medicijn tegen onder andere jicht, reuma en kanker.

Stijlloos of tijdloos?

De naam Herfsttijloos is met recht een tongbreker en kan rekenen op de nodige versprekingen en typefouten. Waar komt de naam vandaan? In ieder geval niet van het stijlloze: Herfsttijloos heeft immers indrukwekkend lange stijlen in de kroonbuis. 'Tijloos' is een verbastering van 'tijdloos'. Met de bloeitijd in de nazomer en herfst, zonder ‘herfsttij’, en vorming van blad en zaadzetting in het voorjaar is Herfsttijloos op een bijzondere manier tijdloos.

Tekst: Leonie Tijsma en Baudewijn Odé, FLORON
Beeld: Tom Heijnen, Saxifraga; Deutschlands Flora in Abbildungen (1796); Rutger Barendse, Saxifraga