Plant & mens: grassen

Wat volgens de definitie van biologen een gras is, legde Gerda van Uffelen tijdens het Science Café uit aan de hand van wat je in Nederland in het wild tegen kunt komen. De orde van de grasachtigen (Poales) is in Nederland met vier families vertegenwoordigd, waaronder de grassenfamilie met 75 geslachten. De soorten uit elkaar houden is een boeiende puzzel. Floron heeft een gedegen online cursus ontwikkeld – een aanrader – al moet je als beginner wel wat tijd en concentratie meebrengen. De beloning is een hele wereld aan prachtige grasjes.

Gemengde gevoelens

Hoveniers zullen over grassen verschillend denken. In 1996 verscheen het boek ‘Prachtig Gras’ van Piet Oudolf en Michael King, het startschot voor de opmars van siergrassen in de tuin. Nu kom je siergrassen overvloedig tegen in tuinen, maar in het begin was de opmars traag. We kenden gras immers als gazon, als weiland én als onkruid. Dat laatste niet tot ieders vreugde, getuige het gedicht ‘De dagloonster’ van Ida Gerhardt uit 1966: "Tussen de voegen woekert gras. Ik had het gisteren weg gewied. Het scherpste mes verdelgt het niet: tussen de voegen woekert gras. Zij woekert voort die derde was in iedere voeg sinds ze ons verliet. Ik wees haar uit. Ondelgbaar schiet ze achter mij op: een kort, wreed gras."

De minst gewenste onkruidgrassen staan niet tussen de stoeptegels, maar in velden met andere grassen. Japanse gierst (Echinochloa esculenta), zelf ook een voedselgewas, is bijvoorbeeld een onwelkome gast in rijstvelden. Moeilijk te bestrijden, want Japanse gierst is verwant aan de gewassen waar het tussen groeit. Dat is lastig spuiten. Ook op de stoep kun je Japanse gierst een enkele keer tegenkomen.

Stoepplant

In de stad keert het tij en wordt ‘onkruid’ langzaamaan gewaardeerd als ‘spontaan groen’ en stoepplant. Het is aardig om de verschillende soorten op de stoep te bekijken. Dat deed tijdens het Science Café Dick Gatsonides, die met een groepje rond de Leidse Hortus op zoek ging naar stadsgrassen. Dick is regelmatig actief met stoepplantjes rond De Heimanshof, de heemtuin van Hoofddorp. Wil je eens kijken wat er in jouw buurt aan stadsgrassen groeit, wacht dan niet te lang, want het seizoen is bijna voorbij. Inspiratie over een paar fraaie nieuwkomers vind je op de onvolprezen website Stadsplanten.

Blauwgroen

In mijn jonge jaren waren er nog volop akkers met koren, rogge en haver, maar de akkers met snijmaïs (die gehakseld en ingekuild wordt) rukten al op. Het klimaat is inmiddels zo zacht dat maïskolven goed afrijpen, getuige de prachtige blauwgroen of oranjerood gekleurde kolven op het Science Café, afkomstig uit de groentetuin van de Hortus.

Van de voor de mens eetbare grassen neemt maïs het grootste volume in. Daarna volgt tarwe, op de voet gevolgd door rijst. Andere granen worden in aanzienlijk lagere volumes geproduceerd.

Die voedselgrassen vind je niet in dezelfde vorm in het wild. Ze zijn in de loop van de eeuwen geselecteerd en veredeld. Op de savannes van Afrika zorgden grote grazers en regelmatige natuurbranden voor verjonging van de grasvlaktes. Zo'n tienduizend jaar geleden stapte de mens over van jager/verzamelaar naar overwegend landbouwer – en maakte zich daarmee sterk afhankelijk van grassoorten. Met de selectie van tarwe, rijst en maïs tot voedselrijke cultuurgewassen kwam een geweldige voedselbron beschikbaar. Ook het vee is afhankelijk van grassen als voedselbron. We selecteerden grassoorten die hun zaden niet laten vallen, zodat ze geoogst kunnen worden. We selecteerden soorten die gelijkmatiger rijpen, die voedselrijker waren, enzovoorts.

Van de natuurlijke grasvlaktes op de wereld zijn de meeste inmiddels verdwenen en vervangen door akkers of bebouwing. Soms ontsnappen gekweekte grassen en krijgen ze weer eigenschappen van hun voorouders terug: ze laten hun zaden weer vallen.

Milieu

Raoul Santantonio hield tijdens het Science Café in de Leidse Hortus een voordracht over de milieu-impact van rijst. 90 procent van de wereldproductie komt uit Azië en 50 procent van de wereldproductie komt uit India en China. Hoewel de oppervlakte aan rijstteelt nauwelijks groeit, neemt de productie toe door de selectie van meer productieve rassen. Duurzaamheidsaspecten zijn bijvoorbeeld het ruimtebeslag, transport, watergebruik, gebruik van chemicaliën en de verpakkingswijze.

Wat wij daaraan kunnen doen? Bijvoorbeeld rijst kopen die lokaler geteeld is. In onder meer Italië, Spanje, Portugal en Griekenland wordt rijst verbouwd. We kunnen kiezen voor grotere volumes voor minder verpakking en voor kartonnen verpakking in plaats van plastic.

Onvergetelijk

Tijdens het Science Café waren op de achtergrond opgewonden kinderen te horen. Ze waren druk bezig met het bakken van broodjes op z'n Middeleeuws onder leiding van Tjebbe, met het tekenen van grassen of het maken van een 'grashoofdje', om zelf te ontdekken hoe gras ontkiemt. Ik heb zelf toen ik die leeftijd had een kastanje meegekregen en daar kwam werkelijk een klein kastanjeboompje uit. Voor mij als stadskind een wonder dat na ruim een halve eeuw nog niet vergeten is. Probeer zelf eens een grashoofdje uit met je (buur- of klein)kind. Neem ze mee naar buiten en wijs die mooie stadsgrasjes aan: er is heel wat nieuws bijgekomen de afgelopen jaren, misschien ben je zelf ook verrast.

Tekst: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Beeld: Stefanie uit den Boogaard (leadfoto: activiteit in Science Café Grassen in Hortus botanicus Leiden); Emiel van den Berg, De Tuin in vier seizoenen; Hanneke Jelles; Franz Eugen Köhler, Köhler's Medizinal-Pflanzen 1887; Iris van den Akker