Hortus Alkmaar nieuwe vindplaats van Voorjaarskluifzwammen

Nederlandse Mycologische Vereniging
3-APR-2019 - De Voorjaarskluifzwam is in het westen van ons land een zeldzame verschijning. In Noord-Holland komt ze boven het Noordzeekanaal sinds mensenheugenis alleen voor onder de Grove dennen van de Eeuwigelaan in Bergen (NH). Daar is nu verandering in gekomen: na onderzoek van de nieuwe Hortus Alkmaar werden hier flink wat Voorjaarskluifzwammen onder een solitaire Grove den aangetroffen.

Deze week werd bekend dat er op het terrein van de nieuwe Hortus aan de Beverkoog te Alkmaar ook Voorjaarskluifzwammen zijn ontdekt. De nieuwe vindplaats bevindt zich op het talud van een vijver onder een alleenstaande Grove den. De Voorjaarskluifzwammen staan hier onopvallend tussen de hortusplanten in.

De groeiplaats in Bergen (NH) langs de Eeuwigelaan gold sinds mensenheugenis als de enige bekende groeiplaats boven het Noordzeekanaal. Bijna elk jaar komen ze op een smalle berm tussen het fietspad en de autoweg in wisselende aantallen tevoorschijn in de nabijheid van de Grove dennen die verspreid langs de laan staan. Ondanks dat er de afgelopen decennia verschillende renovaties aan de laan plaatsvonden en een verdubbeling van het verkeer, hield de Voorjaarskluifzwam op deze locatie stand. De Voorjaarskluifzwam wordt hier sinds twee jaar ook in de buurt gevonden in een andere laan met Grove dennen.

Hersenvormige structuur van de Voorjaarskluifzwam

Er is in Noord-Holland duidelijk sprake van een recente toename van het aantal bekende groeiplaatsen. Deze toename kan mogelijk een landelijke trend blijken te zijn. Het is echter nog te vroeg om hier iets definitiefs over te zeggen.

Bedreigd op de Rode Lijst

De Voorjaarskluifzwam (Gyromitra esculenta) staat al tientallen jaren op de Rode Lijst in de categorie 'bedreigd'. Het is een echte lentepaddenstoel die wordt gevonden in de maanden maart, april en mei. De ecologie van deze soort is voor een deel met raadsels omgeven. Is deze soort nu gebonden aan Grove den en op wat voor manier? En hoe komt het dan dat de Voorjaarskluifzwam met meerdere exemplaren in een stadstuintje opduikt terwijl er geen den is te bespeuren, om vervolgens nooit meer terug te komen?

Verspreiding VoorjaarskluifzwamDe meeste waarnemingen van de Voorjaarskluifzwam worden gedaan op strooiselarm, humusarm zand onder Grove dennen (Pinus sylvestris), vaak op wat verrijkte plaatsen. In het oosten, midden en zuiden van het land is de Voorjaarskluifzwam lokaal een vrij algemene soort. In Twente en Salland en op de Utrechtse heuvelrug en de Veluwe bevinden zich de meeste vindplaatsen, maar in het westen van ons land ontbreekt de soort vrijwel geheel. In Zeeland is de Voorjaarskluifzwam slechts bekend van een paar oude vindplaatsen. De soort ontbreekt noordwaarts in de gehele duinstreek inclusief de Waddeneilanden, met uitzondering van een vindplaats bij Bergen (NH).

Vroeger werd er in het voorjaar minder naar paddenstoelen gekeken, maar sinds circa 2000 worden er ook in het voorjaar paddenstoelenexcursies gehouden. Tegen de verwachting in bleek het aantal waarnemingen van de Voorjaarskluifzwam niet toe te nemen, maar nam deze nog verder af. De in de vorige eeuw ingezette achteruitgang bleek nog steeds voort te duren.

Voorjaarskluifzwammen

De Voorjaarskluifzwam is met zijn bruine hersenvormige hoed alleen te verwarren met de uiterst zeldzame en met uitsterven bedreigde Reuzenkluifzwam (Gyromitra gigas, Rode Lijst: ernstig bedreigd), eveneens een voorjaarssoort. Een vondst van de Reuzenkluifzwam houdt in dat de soort microscopisch wordt onderzocht, er gedroogd materiaal wordt bewaard en er een goede foto van de vondst beschikbaar is. Aan de sporen is het verschil tussen beide soorten goed te zien. De sporen van de Voorjaarskluifzwam zijn glad en bevatten twee oliedruppels, terwijl de sporen van de Reuzenkluifzwam fijn zijn gepuncteerd met korte aanhangsels aan de polen van de spoor. Een verwisseling na microscopisch onderzoek is dientengevolge uitgesloten.

Asci en sporen van de Voorjaarskluifzwam

Waarschuwing voor giftigheid

De Voorjaarskluifzwam is giftig en bevat gyromitrine, een in water oplosbaar gif dat de lever en de nieren aantast. Deze stof, met een latentietijd van vier tot twaalf uur, kan voor de mens dodelijk zijn. Vroeger werd het gif verwijderd door drogen of door herhaald te koken en af te gieten. Ook daarna kunnen nog ernstige allergische reacties optreden. De handel in Voorjaarskluifzwammen is sedert jaren verboden.

Tekst en foto's: Martijn Oud, Nederlandse Mycologische Vereniging
Kaart: NDFF Verspreidingsatlas