Paarse krokus Arnold van Vliet 20 februari 2021 Ede

Explosie van bloeiende planten en insecten door zeer hoge temperaturen

De Natuurkalender, Elkerliek Ziekenhuis, LUMC, Wageningen University, Weeronline
21-FEB-2021 - Maxima tot misschien twintig graden en volop zon. De spectaculaire weersomslag na de kou leidt tot een explosie van eerstelingen in de natuur: de eerste citroenvlinder, dagpauwoog, wespenkoningin, grutto, veldleeuwerik, bloeiend speenkruid, klein hoefblad, zwarte els en maarts viooltje. Ultieme omstandigheden voor De Natuurkalender om het effect van verandering in weer en klimaat te onderzoeken.

Van een intense winterweek naar intens genieten van de ontluikende lente. We kunnen ons al bijna niet meer voorstellen dat we een week geleden nog op de schaats stonden. De laatste restanten sneeuw en ijs in de sloten zijn nog maar net weg en plotsklaps zitten we midden in de lente. De dieren en planten reageren direct. Voor de vorstperiode zaten we in feite al in de voorlente, met volop bloeiende hazelaars en de eerste bloeiende sneeuwklokjes, gele kornoelje en zelfs speenkruid. December was met gemiddeld 5,5 °C dan ook zeer warm en januari was met een gemiddelde maandtemperatuur van 3,4 °C nog beduidend warmer dan de 1,1 °C van zo’n vijftig jaar geleden.

Lentesprint door ongekend hoge temperaturen

De vorst heeft de ontwikkeling in de natuur een weekje in de pauzestand gezet. Nu wordt een lentesprint ingezet. Als de weersverwachtingen uitkomen, krijgen we een ongekend warm einde van februari. Het record van 1990 zou wel eens met drie graden verbroken kunnen worden! Vijftig jaar geleden lag de gemiddelde temperatuur tussen 20 en 28 februari op 2 °C. Nu komen we naar verwachting uit op ruim 10 °C. Hoe reageert de natuur hierop? Dat moeten we gaan zien en vastleggen. Het fenologische netwerk De Natuurkalender is twintig jaar geleden in samenwerking met onder andere het radioprogramma Vroege Vogels van start gegaan om de timing van jaarlijks terugkerende verschijnselen in de natuur vast te leggen. We hebben met duizenden vrijwilligers en scholieren in het kader van het GLOBE-programma het effect van klimaatverandering op de natuur vastgelegd en in beeld gebracht.

Dagpauwoog op 19 februari in Wageningen

De Natuurkalender bouwt voort op honderdduizenden fenologische waarnemingen in de periode 1868 tot 1968. We kunnen onze waarnemingen van eerste bloei en eerste individu dus mooi vergelijken met hoe het was in het verleden. Kun je één of meerdere planten of dieren van het Natuurkalenderprogramma herkennen? Dan kan je meedoen aan het onderzoek door je eersteling door te geven via Natuurkalender.nl. Dit kan anoniem, maar met een Nature Today-account kun je later je eigen waarnemingen terugzien. Met een account kun je ook gelijk de gratis nieuwsbrief aanvragen met dagelijks of wekelijks een overzicht van alle nieuw verschenen natuurberichten geschreven door topbiologen van zo’n veertig organisaties.

Sneeuwdek heeft beschermend gewerkt

De vorstperiode heeft de natuur na de start van de voorlente kortstondig in de winterstand gezet. Het jonge groen is kwetsbaar voor strenge vorst. Het effect is misschien wel beperkt omdat de vorstperiode begon met een flink pak sneeuw. Deze sneeuw werkte als een soort isolerende deken en heeft alles wat eronder zat beschermd tegen de zeer lage minimumtemperaturen. Dat is goed te zien aan de bloembollen. Sneeuwklokjes en krokusjes kwamen bloeiend onder de rap smeltende sneeuw vandaan. Ook planten als fluitenkruid die al aardig ontwikkeld waren groeien volop door.

Het programma van De Natuurkalender voor de komende dagen

Door de lentesprint zullen we naar verwachting in korte tijd heel veel eerstelingen gaan zien die op het waarnemingsprogramma van De Natuurkalender staan voor februari en maart. Het is nu onder andere letten op het in bloei komen van klein hoefblad, zwarte els, maarts viooltje, bosanemoon en gewoon speenkruid. Gewone vlier en hazelaar zullen hun eerste bladeren ontplooien.

Het is ook te verwachten dat veel mensen hun eerste vlinder van het jaar gaan zien. De vlinderoverwinteraars zoals dagpauwoog, kleine vos, atalanta, gehakkelde aurelia en natuurlijk de citroenvlinder staan als eerste op het programma. In vogelland is het letten op de eerste grutto, graspieper, veldleeuwerik, de zanglijster en vinkenslag.

Bij de amfibieën is het de tijd van de trek naar de voortplantingswateren en zijn dus waarnemingen van eerste individu van de gewone pad, de bruine kikker en de kleine watersalamander te verwachten. Regen zit voorlopig niet in verwachting, dus dat kan de trek misschien wat temperen. De dagelijkse ontwikkeling voor de amfibieëntrek is mooi te volgen op de website van de vele paddenwerkgroepen op Padden.nu.

Paddentrek komt op gang

Pollenexplosie door bloei zwarte els

De fijne lentegevoelens worden bij veel hooikoortspatiënten mogelijk getemperd door flinke hooikoortsklachten. Het is nu vooral pollen van de zwarte els dat in de lucht hangt en klachten veroorzaakt, aangevuld met wat hazelaarpollen. Net voor de vorstperiode kwamen de eerste zwarte elzen al in bloei en liep de pollenconcentratie vooral in het zuiden van het land al iets op. Door de zeer hoge temperaturen komen deze week heel veel elzenbomen tegelijkertijd in bloei. De zwarte elzen hangen dit jaar opvallend vol met bloemen. Door de combinatie van gelijktijdige bloei, veel bloemen per boom en optimale (droog, zonnig en een matige wind) vliegomstandigheden voor pollen kan de pollenconcentratie zeer hoog oplopen. In het verleden werden maximale pollenconcentraties van bijna tweeduizend pollen per kubieke meter lucht geregistreerd. Zie hieronder de Europese elzenpollenverwachting voor zondagavond 21 februari. In de loop van de week komen de nieuwe pollentellingen van het LUMC in Leiden en het Elkerliek Ziekenhuis in Helmond weer beschikbaar en kunnen we zien hoe hoog de concentratie oploopt.

Om dit object in te laden dien je marketing-cookies te accepteren.
Pollenwolk uit de katjes van de els (Bron: Arnold van Vliet)

Verwachting pollenconcentratie van de els in Europa voor 21 februari 2020 om 21 uur

Risico op vorstschade

We zouden bijna vergeten dat het nog maar eind februari is en dat het nog prima mogelijk is dat we nog flinke nachtvorst krijgen. Vanaf komende vrijdag is het extreem zachte weer volgens de verwachting van Weeronline voorbij en begin maart kan het tijdens heldere nachten lokaal licht vriezen. Nachtvorst in maart is ook in ons opgewarmde klimaat heel normaal. Gemiddeld vriest het in De Bilt in maart tijdens acht nachten, waarbij het één keer matig vriest met temperaturen beneden -5 graden.

Het zeer vroeg bloeien en uitlopen van planten vergroot de kans op vorstschade later in het seizoen. Ook allerlei insecten lopen daarmee extra risico. Hoe groot die risico’s zijn is nog moeilijk in te schatten. In een eerder bericht lieten we al zien dat klimaatverandering het risico op vorstschade bij appel en peer vergroot.

Tekst: Arnold van Vliet en Wichertje Bron, De Natuurkalender, Wageningen University; Letty de Weger, Leids Universitair Medisch Centrum; Mieke Koenders, Elkerliek Ziekenhuis; Jaco van Wezel, Weeronline
Foto’s en film: Arnold van Vliet