De Bruuk: één van de botanisch rijkste natuurgebieden van Europa, en dat willen we graag zo houden

Op de kale slikkige grond drentelen scholeksters rond, de modder op plekken rood van het ijzer. Verderop schraapt de graafmachine op de centimeter nauwkeurig de laatste kuub zand uit. Zachtjes kabbelt het water zijn nieuwe weg. De Ashorstersloot werd hier op 200 meter extra afstand van De Bruuk gelegd – een onverwachte buitenkans, die zich voordeed toen het naastgelegen boerenbedrijf stopte en zijn percelen verkocht. “Dit zijn echt de gouden randjes,” zegt Jochem Bongers, senior adviseur gebiedsinrichting van BWZ Ingenieurs, tevreden. Niet alleen wordt water nu minder snel afgevoerd, de 5,5 nieuwe hectares vormen een mooie buffer tussen natuur en intensieve landbouw.

Want mest en water, daar draait het om bij De Bruuk. Het natuurgebied bij Groesbeek, in beheer bij Staatsbosbeheer, behoort tot de top drie van botanisch rijkste natuurterreinen van Noordwest-Europa. Op elke vierkante meter van het blauwgrasland groeien tientallen plantensoorten – een rijkdom die je normaal alleen in de tropen aantreft. Maar hoe waardevol ook: die rijkdom is de laatste decennia wel afgenomen.

Leem houdt kweldruk hoog

Daar bleken stikstof en fosfaat (vermesting) debet aan. Voor de oplossing moet je weten hoe het watersysteem in elkaar steekt, legt Jochem uit. Dat voert terug tot de voorlaatste ijstijd, toen een grote gletsjertong de heuvels van het Rijk van Nijmegen en het Reichswald omhoog duwde. Daartussen liet het ijs een kom bedekt met leem achter. In die kom ligt De Bruuk en het leem is allesbepalend voor de rijkdom van het natuurgebied.

Wat gebeurt er? Regenwater infiltreert op de stuwwallen en wordt als kwel (grondwater) in de kom weer omhoog geduwd. Door de weerstand van de aaneengesloten leemlaag komt het kwel gelijkmatig in het hele gebied omhoog. Juist dat kalkrijke kwel zorgt ervoor dat de natuurwaarden zo hoog zijn.

Gaten in een omgekeerde badkuip

Tot men honderd jaar geleden besloot: we moeten het moeras ontginnen. Er werden allerlei greppels gegraven; tevergeefs, want het water bleef maar komen. Landbouw mislukte, bosbouw mislukte. Ondertussen hadden die greppels wel iets wezenlijks veranderd: gaten in de leemlaag, alsof de stop uit een omgekeerde badkuip werd getrokken. Kwel komt sindsdien niet meer gelijkmatig omhoog, maar vooral in de greppels, en verdwijnt snel uit het gebied.

De provincie heeft in Natura 2000-gebieden de verplichting de zeldzame planten en dieren die er leven duurzaam in stand te houden. Provincie Gelderland wil het tij dus graag keren en startte in 2017 een hersteltraject, met Waterschap Rivierenland en terreinbeheerder Staatsbosbeheer als belangrijkste partners. Herstel van het watersysteem kan de problemen met vermesting namelijk verzachten. Door de lekken te dichten komt kwel weer gelijkmatig in het hele gebied omhoog. Het ijzerrijke kwel reageert met fosfaat tot de vaste stof ijzerfosfaat, waardoor de vegetatie het fosfaat niet meer op kan nemen. Daarnaast wordt regenwater (met stikstof) met de kwelstroom afgevoerd.

Zoeken naar de juiste oplossing

Zo gezegd zo gedaan. Maar ‘lekken dichten’ klinkt eenvoudiger dan het is, laat Jochem zien aan de zuidoostrand van De Bruuk. Het plan was om de sloot Oostelijke Leigraaf met klei of leem te bekleden. Jochem: “Maar schoon leem is moeilijk te krijgen en duur, en voor klei was de kweldruk te hoog: dan zouden we een kleipakket van twee meter dik moeten gebruiken.” Uiteindelijk werd besloten ook hier de watergang te verleggen. Het peil in de nieuwe sloot ging met negentig centimeter omhoog. Dat gebeurt heel precies met een automatische stuw, om te voorkomen dat buren wateroverlast krijgen. De druk van het slootwater zorgt voor voldoende tegendruk voor de kwel. De kwelstroom vanuit het Reichswald gaat nu onder de nieuwe watergang door naar De Bruuk. Het tussenliggende grasland van 3,5 hectare wordt ingericht als nieuwe natuur.

Met alle wensen rekening houden

Terug naar de Ashorstersloot, die verlegd kon worden dankzij de stoppende buurman. De kansen ter plaatse spelen een belangrijke rol in het uiteindelijke succes van natuurontwikkeling. Weten welke hydrologische maatregelen je het beste kunt nemen is één ding, je moet ze met de wensen van alle eigenaren ook nog uit kunnen voeren. Dat blijft de grootste uitdaging, vindt Jochem.

Maar na vier jaar noeste arbeid lijkt het allemaal goed gelukt. Het blauwgrasland zag deze zomer paars van de Spaanse ruiter en er groeien orchideeën. Zelfs soorten van natte, kalkrijke duinvalleien, zoals knopbies en parnassia, laten zich zien. Ook de zeldzame zilveren maan, een dagvlinder die afhankelijk is van onder andere moerasviooltje, wordt regelmatig gespot. Ondertussen leggen steeds meer eiken langzaam het loodje. Dat lijkt zonde, maar is een goed teken: het gaat met de vernatting echt de goede kant op! Om te weten of de genomen watermaatregelen binnen en buiten het natuurgebied afdoende zijn, blijven de provincie en Staatsbosbeheer de ontwikkeling van de natuur nauwgezet volgen.

Tekst: Provincie Gelderland
Foto's: Jochem Bongers; Provincie Gelderland