Pokken van Darwin ook in Nederland

Charles Darwin bestudeerde tijdens zijn onderzoek naar evolutie en natuurlijke selectie meerdere diergroepen. Daarbij was ook een groep tussen kalkplaatjes levende kreeftachtigen. Hij nam daarvan gedetailleerde observaties en beschrijvingen op in zijn werk 'A Monograph on the Sub-class Cirripedia' uit 1854. De extreem lange mannelijke voortplantingsorganen en de complexe voortplantingsstrategieën van de zeepokken, zoals de dieren later gingen heten, zag hij als voorbeelden van de diversiteit van de vele voortplantingsmethoden in het dierenrijk. Belangrijke puzzelstukjes in het begrijpen van de complexiteit van de evolutie. Darwins boeken en theorieën hebben sindsdien de wereld veroverd. Opvallend genoeg geldt dat ook voor een door Darwin zelf beschreven zeepok, die nu bezig is met een wereldwijde opmars en inmiddels ook Europa en ons land heeft bereikt.

Succesvolle kolonisator

De Pacifische zeepok (Balanus glandula) werd door Darwin oorspronkelijk beschreven uit het kustgebied van Baja California (Mexico). Daar is het één van de meest voorkomende zeepokkensoorten uit de familie Balanidae (Crustacea, Cirripedia). De natuurlijke verspreiding omvat de kusten van de noordoostelijke Stille Oceaan, tot Alaska. In de afgelopen halve eeuw heeft deze zeepok echter met succes de kusten van Argentinië, Japan en Zuid-Afrika gekoloniseerd. En inmiddels wist deze invasieve exoot ook de Europese kust te bereiken. Europese exemplaren werden voor het eerst met zekerheid gevonden en herkend in 2015-2016 in België. Eerst op boeien en een scheepswand, maar al snel ook op de buitenste havenmuren van Oostende en Zeebrugge en op strandhoofden tussen Oostduinkerke en Zeebrugge. Toen Francis Kerckhof en collega-biologen in oktober en november 2017 speciaal naar deze soort zochten, bleek de Pacifische zeepok al langs de hele Belgische kustlijn aanwezig. En ook langs de kust van het uiterste zuiden van Nederland (Cadzand) werd de soort gevonden. Hoe de soort hier terechtkwam is niet bekend. Wellicht zijn er dieren geïntroduceerd als biofouling aan scheepswanden, of als larven in ballastwater van schepen.

Ook al in Nederland

De bij Cadzand gevonden dieren waren de eerste die in ons land zijn gevonden. Op 23 april 2018 trof Marco Faasse de soort bovendien aan in en rondom de veerhaven van Breskens. Hier waren ze al tamelijk algemeen in de zone van de groenwieren. Ook sommige bij Zoutelande verzamelde zeepokken bleken tot de nieuwe soort te behoren. Inmiddels zijn we ruim vijf jaar verder. Tijd dus om langs onze hele kust goed naar deze zeepok uit te kijken. Naar verwachting wordt deze soort niet alleen in ons land algemeen, maar zal het dier zich nog veel verder langs de Europese kusten uitbreiden.

Voorkomen en succes

De Pacifische zeepok leeft op rotsen en ander hard substraat in de middelste en hogere intergetijdenzone. De dieren kunnen onder zeer uiteenlopende milieuomstandigheden overleven, zowel op aan de golven blootgestelde kliffen als in beschutte baaien. Ze gedijen ook in wateren met een slechte circulatie en in water met een laag zoutgehalte (brak water). Bovendien zijn ze bestand tegen lange perioden van uitdroging, tot wel 13 dagen. Deze invasieve soort wordt vaak groter en fysiek robuuster dan andere inheemse zeepokkensoorten. Samen met het grote voortplantingsvermogen en het voor deze exoot zeer geschikte klimaat van Noordwest-Europa, bevordert dit de verspreiding en het kolonisatiesucces in Europa. Aangenomen mag worden dat de Pacifische zeepok gaat concurreren met andere zeepokken uit het intergetijdengebied. Dit kan leiden tot een verandering in de lokale zeepokkenbiodiversiteit en de biodiversiteit in de hele zuidelijke Noordzee.

Kenmerken en onderscheid met andere pokken

De Pacifische zeepok lijkt op andere witte zeepokken van gemiddelde afmetingen. Het zijn net verkalkte vulkaantjes. (Let op: soorten uit elkaar houden kan een pokkeklus zijn!). De kalkschaal bestaat uit zes muurplaten en een basisplaat of onderkant waarmee ze vastzitten. Vier kleine, wat puntig of snavelvormig aandoende kalkplaatjes – twee terga en twee scuta – sluiten de bovenkant af. Net als de Gewone zeepok (Semibalanus balanoides) en de Gekartelde zeepok (Balanus crenatus) kan de nieuwe exoot gladde of geribbelde wandplaatjes hebben. Voor het beste onderscheid moet de pok worden losgemaakt. De Gewone zeepok blijkt dan géén verkalkte bodemplaat te hebben, de Gekartelde en de Pacifische zeepok wél. Bij de exoot zijn er geen of nauwelijks holtes in de wandplaten, maar wel opvallende richels aan de binnenzijde (figuur hierboven, links, rode pijl). De Gekartelde zeepok heeft opvallende holle lengtekanalen in de wandplaten (figuur hierboven, rechts, groene pijl). De richels aan de binnenzijde zijn minder opvallend (figuur hierboven, rechts, rode pijl). Een ander soms duidelijk kenmerk is de aanwezigheid, in het midden van de scuta, van een donkere vlek waar zwart weefsel dat de terga en scuta bedekt zichtbaar is.

Er is enig verschil in voorkomen: Gekartelde zeepokken leven vooral laag in de getijdenzone en onder de laagwaterlijn, Pacifische zeepokken met name in het midden van de getijdenzone. Maar ze kunnen ook door elkaar voorkomen.
Er leven in onze kustwateren nog een aantal andere zeepokken die hier verder niet genoemd zijn. Met name de Brakwaterpok (Amphibalanus improvisus) kan ook sterk op de nieuwkomer lijken, maar deze leeft gewoonlijk in water met een nog lager zoutgehalte.

Tekst: Rykel de Bruyne en Inge van Lente, Stichting ANEMOON
Foto's: Marco Faasse (leadfoto: Pacifische zeepok aangetroffen bij Zoutelande op 30 maart 2018); Marion Haarsma

Met dank aan Francis Kerckhof voor informatie tijdens de Belgisch / Nederlandse dag over strandmonitoring, gehouden in Oostende op 14 oktober 2023 en aan Marco Faasse voor foto's en informatie.