Plant & mens: hondsroos

Hortus botanicus Leiden
17-AUG-2025 - De hondsroos (Rosa canina) is in Nederland een bekende verschijning in heggen, bosranden en dijken, maar haar wortels en betekenis reiken veel verder dan Europa. Deze wilde roos, met haar tere bloemen en vurige rozenbottels, speelt al eeuwenlang een rol in zowel de natuur als de cultuur van talloze landen.

Rosa canina

Ecologische betekenis

De plant is ecologisch van groot belang. Haar open bloemen, die in juni verschijnen in zachte tinten van wit tot lichtroze, trekken een rijk scala aan insecten aan: wilde bijen, kevers en zweefvliegen vinden er nectar en stuifmeel. Bladsnijbijen knippen stukjes uit de bloemen en bladeren voor de bouw van hun nestcellen, omdat het hoge gehalte aan tannines het broed in de nestcellen beschermt tegen schimmel- en bacteriegroei. Op de jonge scheuten vormen zich soms de harige mosgallen van de galwesp Diplolepis rosae. Deze gallen zijn niet alleen opmerkelijk om te zien, maar ook kleine leefwerelden waarin niet alleen de larven, maar ook sluipwespen en andere kleine organismen schuilen.

In de herfst maken de felrode bottels hun opwachting. Vogels als de kramsvogel, koperwiek en merel, maar ook zoogdieren als muizen, egels en vossen, profiteren van deze voedzame vruchten, vooral in de wintermaanden wanneer ander voedsel schaars is.

Traditioneel gebruik buiten Europa

Maar ook de mens kent de krachtige kwaliteiten van deze plant. In veel culturen heeft de hondsroos diepe wortels in het dagelijks leven en de volksgeneeskunde. In Turkije en Georgië worden de bottels verwerkt tot siropen en thee die niet alleen als verfrissend drankje dienen, maar ook traditioneel worden ingezet bij hartklachten en spijsverteringsproblemen. In Iran worden extracten gebruikt tegen nierstenen en een hoge bloeddruk en in Tunesië destilleert men rozenwater uit de bloesems, dat zowel in traditionele dranken en zoetigheden als in rituele context wordt gebruikt. In Kashmir verwerkt men de bottels en bloemblaadjes in zoete bereidingen, zoals gulkand, een rozenpasta die wordt gezien als verkoelend, versterkend en bevorderlijk voor de spijsvertering.

Rozenbottel in de winterRozenbottel in de winter

Culturele en culinaire betekenis in Europa

Binnen Europa heeft de hondsroos eveneens een lange en veelzijdige geschiedenis. Al in de Romeinse tijd werden rozenbottels verwerkt in kruidige wijnen en geneeskrachtige mengsels. In de middeleeuwen was rozenbottelthee een belangrijk middel tegen verkoudheid en koorts, vaak bereid in kloostertuinen waar de plant als zowel sier- als nuttig gewas werd gekweekt. In Scandinavië is nyponsoppa, een zoete soep van rozenbottels geserveerd met room of amandelkoekjes, nog altijd een populair gerecht, vooral in de winter. In Oostenrijk en Duitsland worden rozenbottels verwerkt tot jam (Hagebuttenmarmelade), die traditioneel bij brood en gebak wordt gegeten. In de volksgeneeskunde van vele Europese landen stond de hondsroos symbool voor bescherming en gezondheid, vooral omdat het fruit rijk aan vitamine C is, en werden haar bloemen en bottels niet alleen in voedsel verwerkt, maar ook gebruikt in geurzakjes.

De naam ‘hondsroos’ komt van het Latijnse Rosa canina, mogelijk verwijzend naar het oude geloof dat de wortel een remedie was tegen hondsdolheid. De oudste hondsroos staat, volgens een legende, in Hildesheim, Duitsland, waar ze al sinds de negende eeuw tegen de kathedraalmuur groeit en ze zou zelfs de bombardementen van de Tweede Wereldoorlog hebben overleefd.

Rozengal

De reddende vitaminebom

Tijdens de Tweede Wereldoorlog kreeg de plant een rol als levensredder. In Groot-Brittannië, maar ook in delen van Noord-Amerika en het toenmalige Brits-Indië, werd massaal rozenbottelsiroop geproduceerd om scheurbuik te voorkomen, omdat citrusvruchten door blokkades niet beschikbaar waren. In Nederland was het niet anders: kinderen werden ingezet om rozenbottels te verzamelen, waarna deze werden verwerkt tot voedzame siroop.

Zacht als een roos

Vandaag de dag speelt de hondsroos vooral een belangrijke rol in de cosmetica. Olie geperst uit de zaden van de vrucht is rijk aan antioxidanten, essentiële vetzuren en natuurlijke vitamine A, hydrateert de huid, en helpt bij de collageenproductie.

De hondsroos is meer dan een struik met stekels en bloemen: ze is een levende verbinding tussen seizoenen, soorten en culturen. Met haar bloesems opent ze de lente voor insecten en met haar bottels voedt ze vogels en mensen door de winter heen. Zo weeft ze, tak voor tak, een netwerk waarin natuur en geschiedenis elkaar blijven vinden.

Tekst: Marie Förg, Hortus botanicus Leiden
Beeld: Cunie Sleijpen; Otto Wilhelm Thomé, Flora von Deutschland Österreich und der Schweiz, 1885; Marie Förg